Ռուբեն Հովսեփյան (1939-2016)
Արագիլները վերադարձան
Մի ժամանակ կարծում էի, թե արագիլներն են գարուն բերում։ Կանգնում էի մեր բակում, ցեխոտ մատներով սուլում ու ողջունում էի նրանց գալուստը: Պապս ասում էր՝ գարունը ընկնում է երկնքից, աստծու տվածն է։Հայրս ասում էր՝ տարին ունի չորս եղանակ՝ ամառ, աշուն, ձմեռ, գարուն։Մայրս ասում էր՝ էլի ցեխոտել ես շալվարդ, դու փնթի տղա ես։Իսկ ես համոզված էի, որ արագիլներն են գարուն բերում։
Երկու արագիլ էին՝ էգը և արուն։ Մեր փոքրիկ քաղաքում բամբակազտիչ գործարան կար, կարմիր-կարմիր տանիքով։ Ահա հենց այդ կարմիր-կարմիր տանիքի վրա էր հյուսված արագիլների զամբյուղաձև բույնը։ Ամեն գարնան սկզբին ուղիղ քաղաքի վերևում Աֆրիկայից, թե մի այլ հեռու տեղից, գալիս էին արագիլներն ու պտտվում։ Սկզբում պտույտների շրջանը մեծ էր. կկոցում էի աչքերս գտնելու նրանց ամպերի ճերմակ փրփուրների մեջ։ Հետո շրջանը փոքրանում էր, և նրանք պտտվում էին գործարանի վերևում։ Հետո էլի էր փոքրանում։ Ասես ներքևից մեկը անընդհատ փաթաթում կարճացնում էր նրանց ոտքերից կապված թելը։ Եվ այս անգամ նրանք պտտվում էին լայն բնի շուրջ։ Երբ արդեն կանգնում էին տանիքին, թվում էր, թե նրանք ոտքեր չունեն։ Ոտքերը կարմիր էին, տանիքը կարմիր էր։
Երկու արագիլ էին՝ էգը և արուն։ Մեր փոքրիկ քաղաքում բամբակազտիչ գործարան կար, կարմիր-կարմիր տանիքով։ Ահա հենց այդ կարմիր-կարմիր տանիքի վրա էր հյուսված արագիլների զամբյուղաձև բույնը։ Ամեն գարնան սկզբին ուղիղ քաղաքի վերևում Աֆրիկայից, թե մի այլ հեռու տեղից, գալիս էին արագիլներն ու պտտվում։ Սկզբում պտույտների շրջանը մեծ էր. կկոցում էի աչքերս գտնելու նրանց ամպերի ճերմակ փրփուրների մեջ։ Հետո շրջանը փոքրանում էր, և նրանք պտտվում էին գործարանի վերևում։ Հետո էլի էր փոքրանում։ Ասես ներքևից մեկը անընդհատ փաթաթում կարճացնում էր նրանց ոտքերից կապված թելը։ Եվ այս անգամ նրանք պտտվում էին լայն բնի շուրջ։ Երբ արդեն կանգնում էին տանիքին, թվում էր, թե նրանք ոտքեր չունեն։ Ոտքերը կարմիր էին, տանիքը կարմիր էր։
Մայր արագիլը երկար կտուցով կսմթում էր ինքն իրեն, թքում-հարդարում էր գզգզված, փոշոտված փետուրները։ Իսկ արուն գործարար, տղամարդկային հայացքով զննում էր շրջապատը՝ որևէ փոփոխություն չի՞ եղել ձմեռվա ընթացքում։
Այդ օրվանից ճերմակում էին կարճահասակ բալենիները, ծիրանիները, հետո դեղձենիներն էին ներկոտվում նուրբ թափանցիկ ծաղիկներով։ Այդ օրվանից ես մի ծառից մյուսն էի թռչում խեժ գտնելու։ Այդ օրվանից քրդուհիները «մացուն, լավ մացուն» էին բղավում։ Այղ օրվանից հարևան աղջիկները կարմիր, դեղին, կապույտ գոգնոցները սպիտակ ոտքերի արանքներում խճճելով դաշտ էին գնում բանջար քաղելու, իսկ ողջ գիշերները տանիքն էին ճանկռում մռմռ կատուները։ Եվ մեր խաղերն էին սկսվում, գարնանային խաղերը.
- Կի-կի-դա-նա-կի...
Այսպես էր գարունը գալիս։ Արագիլներն էին բերում։
Երևանից որսորդական ընկերության տոմսը գրպանը դրած մի հրացանավոր գալիս է մեր կողմերը կաքավ սպանելու անզուսպ վճռականությամբ։ Այս կողմ, այն կողմ՝ կաքավ չկա։ «Թյու» ասում է երևանցի հրացանավորը ու մտնում Սև ջրի եղեգնուտների մեջ։ Մտածում է այսպես. եթե կաքավ չկա, հերն էլ անիծած, վայրի բադերն էլ պակաս համեղ չեն։
Եղեգները շրշացել են, ինչպես կնոջ փեշերն են շրշում, և որսորդական հրացանի փողը ուղղվել է այդ կողմը: Տրաք-տրաք... մոտեցել է, տեսել արյունը ու ետ փախել, փախել այնքան, մինչև պատահական մի բեռնատար վերցրել է նրան։ Վարորդն ասել է.
- Երեսիդ գույն չկա, ախպերացու։
Սա ձայն չի հանում։ Վարորդը կասկածանքով նայել է հրացանին։
- Դու հո...
- Չէ, չէ... կարծեցի բադ է, բայց... արագիլ էր։
- Էհ, ախպերացու,- ասել է վարորդը,- ես քեզ հիմա կիջեցնեի մեքենայից, բայց դե... Ախր, ամեն մարդ հրացան չպիտի վերցնի, ախպերացու։ Հրացան վերցնողը չպիտի սխալվի, ախպերացու։ Թե չէ, ի՞նչ դուրս կգա...
Մայր արագիլը երկար սպասեց ընկերոջը։ Կանգնում էր գործարանի տանիքին ու կտուցը վեր տնկած սպասում։ Նրան թվում էր թե հիմա ուր որ է օդը ծածանվելու է ծանոթ թևերի թափահարումից։ Աշնանը չվեցին կռունկները։ Մայր արագիլը ճանապարհեց նրանց կտուցով ու մնաց։ Մնաց ձմեռելու։ Մեր հարևան պառավները խաչակնքում էին երեսները: Նման բան չէին տեսել։
Պապս խոսում էր ինքն իր հետ՝ արագիլն էլ մարդ է։ Մարդու նման սիրել գիտե։
Հայրս հայհոյում էր որսորդին՝ կույր շանորդի։
Մայրս ձգում էր ականջս՝ մեկ էլ չլսեմ, որ մտնես եղեգների մեջ։ Չլսեմ։
Իսկ ես մտածում էի գարնան մասին։ Եթե չչվի մայր արագիլը, էլ ո՞վ պիտի գարուն բերի։
Մայր արագիլը ձմեռեց բամբակազտիչ գործարանի տանիքին։
Բայց գարունը եկավ։ Ես զարմացել էի։ Էլի սպիտակել էին բալենիները, ծիրանիները, էլի նուրբ թափանցիկ ծաղիկներով էին ներկվել դեղձենիները... Սակայն խեժն այլևս այն համը չուներ, գարնան մեջ ինչ-որ բան պակաս էր։
Հայրս տանը չէր, դարբին Գրիգորը տանը չէր, քեռի Գևորգը, թաղի մնացած տղամարդիկ նույնպես, և մայր արագիլն էլ չէր դիմացել ձմռան ցրտին՝ մեռել էր։
Մեր խաղերը այլևս «կիկի-դանակի» չէին, այլ' կռիվ-կռիվ:
Հիշում եմ, թե ինչպես քաղաքում երևաց առաջին հենակավորը։ Քաղաքը լուռ էր, և այդ լռության մեջ, ինչպես մուրճի հարվածներ, զույգ հենակ էր թըկ-թըկում։
Հիշում եմ, թե ինչպես մի ամառ Երևան գնացինք, հորաքրոջս մոտ։ Առաջին անգամ տեսա իսկական, կենդանի գերմանացիների։ Դրանք ֆաշիստներ չէին, դրանք պարզապես գերմանացիներ էին՝ մաշված համազգեստներով, առանց ուսադիրների, շեկլիկ մազերով և տխուր աչքերով։ Հարևանի տղա Միշիկի հետ պատշգամբից լրագրեր էինք նետում նրանց և փոխարենը ստանում փայտե խաղալիքներ։ Մի խաղալիք-մարզիկի համար մենք երկար կռվեցինք։ Միշիկն ինձնից ուժեղ էր՝ խլեց։ Մի քանի օր անց, ստացվեց Միշիկի հոր սպանության լուրը: Միշիկի մայրը լաց էր լինում, հորաքույրս լաց էր լինում, Միշիկը լաց էր լինում, ես էլ էի լաց լինում։
Հետո մենք, ոտքերի տակ գցելով, փշրեցինք խազալիք-մարզիկը և պատշգամբից այլևս լրագիր չէինք նետում...
Այս ամենը ստիպեց ինձ հիշել հորս հեռախոսազանգը։ Զանգեց ու մի քիչ կարոտով, մի քիչ բարկացած ասաց.
- Տղա, դու հո Նոյի ագռավ չե՞ս։ Ինչո՞ւ չես գալիս։ Ամուսնացել ես, լավ ես արել, բայց հայրական տուն կա, որ պիտի նորոգվի, հող կա, որ պիտի մշակվի։ Դու չգիտե՞ս, որ գարուն է եկել։
- Գիտեմ,- ասացի,- Երևանում էլ են կանաչել ծառերը։
- Այս տարի լավ բերք է սպասվում,- շարունակեց հայրս,- վերադարձել են արագիլները։
- Ի՞նչ արագիլներ,- զարմացա ես։
- Արագիլներն էլի՞, չես հիշում։
Ու ես հիշեցի։
Հիշեցի տարիներ շարունակ անտեր մնացած բույնը, որից ամեն թեթև քամի շյուղեր էր փախցնում։ Ինձ միշտ թվում էր, որ մեր փոքրիկ քաղաքի վրա պատերազմը միայն մի ռումբ էր գցել, գցել էր արագիլների բնի վրա։
- Չե՞ս հիշում։
- Հիշում եմ։ Կգամ։
Վաղը շաբաթ է ու կգնամ։ Կգնամ տեսնելու արագիլներին։ Կգնամ ծառերից խեժ պոկելու, կգնամ զգալու գարունը։
Հետաքրքիր է, որտե՞ղ է հիմա Միշիկը:
***
Նռներ
Նռներ
Պապս երանության մեջ էր. ծերության թոշակն աչքը ճպպացնելու նման ծախսել էր շուկայում՝ մի կիլո թութուն էր գնել, մի ձեռք ներքնաշոր, մոթալ պանիր, հաց, օղի էր խմել, և հիմա այդ օղին նրան օրորում էր: Ճռճռան թախտին նստած, նա ծույլ-ծույլ քանդում էր շալվարի կոճակները, կոշիկների ամրակապերը և քթի տակ դնդնում էր մի երգ, որը ոչ տխուր էր, ոչ էլ ուրախ: Դա և տխուր, և ուրախ երգ էր՝ խնամքով պահված մի հուշ կինտոյական Թիֆլիսից, որտեղ պապս ծախսել էր ջահելությունը ճիշտ այնպես, ինչպես, ահա, ծերության թոշակն էր ծախսել մեր կիսաքաղաքի շուկայում: – Մի երգիր, պապ, - ճչացի ես:
– Ինչո՞ւ, այ շան ծիծ կերած:
– Մի երգիր, - ասացի, - լացս գալիս է:
Լացս գալիս էր ոչ այն պատճառով, որ երգը լացացնող էր, չէ, դա ոչ տխուր, ոչ էլ ուրախ, դա և’ տխուր, և’ ուրախ, սովորական մի երգ էր, որ կինտոները երգում էին խնձոր ծախելիս՝ «դուլի յաբլոկի, դուլի յաբլոկի…»: Լացս գալիս էր, որովհետև պապս, հորս հայրը, որի միակ թոռը ես էի, որի ասելով՝ մեր օջախի միակ հույսը ես էի, ծերության թոշակը մինչև վերջին կոպեկը ծախսել էր՝ առանց ինձ հիշելու: Միայն խմած օղու փողերով նա կարող էր տուն բերել հինգ-վեց հատ մեծ նուռ, և այդքանը բավական կլիներ, որ հիմա լացս չգար:
Գիտե՞ք, ես հեքիաթներ եմ հնարում, այսինքն՝ ոչ թե հնարում, այլ պատմում եմ: Ես չեմ էլ պատմում՝ տեսնում եմ հնարածս, պատմածս հեքիաթները, և այդ հեքիաթներում միշտ էլ նուռ է լինում: Նուռը միայն միրգ չէ: Նուռը հեքիաթ է: Նռան բազմանիստ հատիկները, այդ պսպղուն, կարմիր հատիկները անդամանդներ են, հակինթ, իսկ ադամանդ ու հակինթ որտե՞ղ է հանդիպում: Հեքիաթում:
Արդեն քանի օր է ես մտնում եմ մրգերի խանութ ու նայում եմ նռների կույտին: Ես մտովի կճպում եմ բոլոր այդ նռները և հատիկներից ապարանջան եմ սարքում, մանյակ…
Այսօր վաճառողը, երևի ախորժակ գրգռելու համար, մի մեծ նուռ էր կտրել, և հյութը, արյան նման հյութը, կաթկթել էր վաճառասեղանին: Այդ կարմիր կաթիլներն այնպես էին փայլփլում, այնպես էին կանչում, որ ես չդիմացա, մատս գողտուկ մոտեցրի, որ հետո բերանս տանեմ, բայց կաթիլները սառել էին, սառույց էին դարձել:
– Լացդ գալիս է, լաց եղիր, - ասաց պապս, - երբ մարդու լացը գալիս է, պիտի լացի: Եթե ուտել է ուզում՝ պիտի ուտի, եթե խմել է ուզում՝ պիտի խմի…
Հիմա նա մերկ էր և փորձում էր հագնել նոր վարտիքն ու շապիկը, որ թութունի, մոթալ պանրի, հացի հետ բերել էր շուկայից: Ես սարսափով մտածեցի, որ վարտիքն ու շապիկը երևի ուրիշինն են, որը հիմա չկա, մեռել է, չկա. թե չէ ինչո՞ւ պիտի վաճառեին շուկայում: Ես մտածեցի, որ այդ մեռածը այս գիշեր կամ վաղը երևալու է պապիս աչքին և պահանջելու է իր սպիտակեղենը: Ի՞նչ պատասխան պիտի տա: Եվ ես խղճացի պապիս: Ես ներեցի պապիս, բայց, միևնույն է, լացս գալիս էր: Որովհետև հանկարծ միտս եկան իմ ապրած բոլոր տխրությունները: Հիշեցի մորս, որը հանկարծ անհետացավ: Հիշեցի նրա անհետացման երեկոն, երբ տանը միայն ես ու հայրս էինք: Իրար հետ չէինք խոսում, իրար չէինք նայում: Ես շաքար էի գցել բաժակիս մեջ և փոքրիկ գդալով խառնում էի թեյը: Ես երկար էի խառնում. գդալը զարկվում էր բաժակի պատերին… Հայրս սպասում էր, որ վերջացնեմ խաղս. նրան էլ էր պետք խառնել թեյը: Շաքարն արդեն հալվել-լուծվել էր, բայց ես խառնում էի: Ես զրնգացնում էի բաժակը: Ես երգ էի լսում:
Եվ հայրս ստիպված ասաց.
– Գդալը չե՞ս տա:
– Չէ:
– Լավ, - ասաց հայրս ու թեյը խմեց առանց խառնելու:
Ես նայեցի նրա դեմքին, չգիտեմ ինչ տեսա, բայց հիշում եմ, որ լաց եղա:
– Մարդ ծտի պես պիտի ապրի, - ասաց պապս, - ուտել ես ուզում՝ կեր, խմել ես ուզում՝ խմիր, երգել ես ուզում՝ երգիր…
Դուռն առանց թակոցի բացվեց, և ներս մտավ թևքերը քշտած որբևայրի Վաթեն, մեր հարևանուհին: Նրանից գոլորշի էր պոկվում և օճառի հոտ էր գալիս, ու ես գլխի ընկա, որ պիտի լողանամ:
– Դե, շուտ, դե, շուտ, - ասաց Վաթեն, - ջուրը սառչում է, տարին վերջանում է: Կեղտոտ մարմնով նոր տարին չեն սկսի, բալա: Ամբողջ տարին կեղտոտ կմնաս, բալա: Դե, շուտ, դե, շուտ:
Նա ինքն էլ հանեց շորերս, գրկեց ինձ ու տարավ, գցեց տաշտակը: Չոր-չոր մատներով տրորում էր թևերս, թիկունքս, վիզս՝ ինձ թվում էր, թե պլոկում է կաշիս, գլխիս եռացրած ջուր էր լցնում, ու ես, իբր ցավից, իբր ջրի տաքությունից, լաց էի լինում:
Իսկ երբ արդեն չորացած, հագնված, մաքուր, տաքուկ նստած էի տանը, վառարանի կողքին, երբ մի կուշտ լաց եղած-հանգստացած նայում էի վառարանի դռնակից շան լեզվի նման դուրս թռչող բոցին, տեսա մի հեքիաթ, որ դեռ երբեք չէի տեսել:
Գնացք կանգնեց մեր կայարանում, և այդ կանաչ գնացքից ցած իջավ Ձմեռ պապին: Նրա ձեռքին ոչ պարկ կար և ոչ էլ տոպրակ: Այդպես դատարկաձեռն նա մոտեցավ ինձ ու շոյեց գլուխս: Հետո գրպանից մի նուռ հանեց, հետո երկրորդը, երրորդը, չորրորդը, հետո կայարանի զանգը խփեցին, և Ձմեռ պապին էլի գլուխս շոյեց ու վազեց-հասավ շարժվող գնացքին:
Այնպես պարզ տեսա այս հեքիաթը, որ վերջում զարմացա, երբ նռներն անհետացան: Յոթ անգամ տեսա նույն հեքիաթը և դեռ էլի կտեսնեի, եթե չգար հայրս: Հորս ձեռքին ոչ պարկ կար և ոչ էլ տոպրակ: Այդպես դատարկաձեռն նա մոտեցավ ինձ ու շոյեց գլուխս: Շունչս պահած՝ ես սպասում էի շարունակությանը, սպասում էի հեքիաթի շարունակությանը: Հայրս գրպաններից ոչինչ չհանեց: Ոչ նուռ, ոչ խնձոր, ոչ կոնֆետ, ոչինչ:
Ու ես մտածեցի, որ այս աշխարհում ոչ ոք, ոչ ոք չի ուզում հեքիաթը իրականություն դարձնել: Ախր, ինչ մի դժվար բան էր գրպանից չորս նուռ հանելը…
– Ես գնում եմ կայարան, - ասացի՝ հագնելով վերարկուս:
– Այս ուշ ժամի՞ն, - հարցրեց հայրս:
– Հա, այս ուշ ժամին:
– Լավ, - ասաց հայրս, - գնա:
Ես էլի հիշեցի գդալի պատմությունը. ինչո՞ւ չի կոպտում այս մարդը, ինչո՞ւ չի բղավում վրաս, ինչո՞ւ չի արգելում: Եթե կոպտեր, եթե բղավեր, եթե արգելեր, ես կասեի՝ գնում եմ, հեռանում եմ, որովհետև մի նուռն ի՞նչ է, որ այս Նոր տարվա գիշերը չես բերել: Բայց նա չի կոպտում, չի բղավում, չի արգելում. նա ասում է՝ «լավ», ու ես ավելի եմ տխրում:
Հայրս էլ դուրս եկավ: Մեզ վրա մրսած մի շուն ոռնաց, բայց մենք ուշադրություն չենք դարձնում: Մեզ վրա ձյուն է թափվում, բայց մենք ուշադրություն չենք դարձնում: Մենք գնում ենք կայարան, որտեղ շուտով կանգ կառնի գիշերվա գնացքը: Ես մտքումս օգնության եմ կանչում հնարածս, տեսածս հեքիաթների բոլոր կախարդներին. մի անգամ, խնդրում եմ, մի անգամ հեքիաթը իրականություն դարձրեք: Ես ձեզանից ոչ տոնածառ եմ ուզում, ոչ սահնակ, ոչ պալատ, ոչ ձի, ես ձեզանից խնդրում եմ, որ այսօր, հենց այս գիշերվա գնացքից ցած իջնի Ձմեռ պապին և ինձ նվիրի չորս նուռ: Չորս նուռ: Չորս նուռ:
Մենք անցնում էինք մրգերի խանութի մոտով, և ես չկարողացա անտարբեր մնալ: Նռների կույտը կիսով չափ պակասել էր: Ես թևքովս սրբեցի ցուցափեղկի ապակին, որ լավ տեսնեմ, բայց ապակին քրտնել էր ներսից:
– Նուռը թթվաշ է, չէ՞, հայրիկ, - հարցրեցի ես:
– Թթվաշ է:
– Ատամներս մրսում են նուռ ուտելուց, - ասացի ես և մտքումս էլի խնդրում էի կախարդներին. մի անգամ, գոնե մի անգամ թող հեքիաթը հեքիաթ չլինի:
Կառամատույցում կարմիր գլխարկով կայարանապետն էր կանգնած և մի քանի երկաթուղային: Կայարանապետի լապտերիկի լույսը սառչում էր օդում, և այդ լույսի մեջ ձյան փաթիլներն ավելի շատ էին ու ավելի մեծ, ու ավելի թափանցիկ: Հետո լապտերիկի լույսը աղոտացավ, որովհետև մոտենում էր գնացքը՝ հրեշի աչքերի նման լուսարձակներով:
Վագոնների լուսամուտներին կպած մոմագույն դեմքեր անցան մեր կողքով, լուսամփոփներ, վարագույրներ, ածուխի, մազութի, յուղի հոտ անցավ մեր կողքով, հետո գնացքը կանգ առավ:
Գնացքից ցած իջավ մեկը, բայց դա Ձմեռ պապին չէր, և ինչքան գլխի ընկա, այդ մեկը մատ էր թափ տալիս կայարանապետի վրա:
Մոտեցանք: Մարդը բղավում էր.
– Մաքրել, իսկույն մաքրել:
– Լսում եմ, - գլուխ էր տալիս կայարանապետը:
– Հերթապահություն է պետք հաստատել, սա ի՞նչ բարբարոսություն է:
– Լսում եմ, - գլուխ էր տալիս կայարանապետը հեռացող գնացքին:
Ես տուն դարձա մենակ, որովհետև հայրս հանձն առավ մաքրել արձանի ձյունը և մաքրել մինչև առավոտ, մաքրել՝ քանի դեռ ձյուն է գալիս:
– Կվարձատրենք, - խոստացավ կայարանապետը:
Ես տուն հասա՝ պապս չէր սպասել Նոր տարուն, քնել էր: Ես էլ մտա անկողին և որոշեցի այլևս երբեք, երբեք հեքիաթներ չհնարել, չտեսնել: Եվ կարծեմ առաջին անգամ առանց հեքիաթ տեսնելու քնեցի:
Իսկ առավոտյան բարձիս տակ չորս նուռ գտա:
Իսկ առավոտյան պապս վառարանի վրա աղյուս էր տաքացնում, որ դնի երկու վերմակով փաթաթված, դողացող հորս ոտքերի տակ:
Ու ես մտածեցի, որ այս աշխարհում ամենից, ամենից դժվար բանը հեքիաթն իրականություն դարձնելն է…
