Շերվուդ Անդերսոն. Մարած կրակներ. պատմվածք

Շերվուդ Անդերսոն (1876-1941 ԱՄՆ)

Կիրակի երեկոյան ժամը յոթին Մերի Քոքրընը դուրս եկավ այն տնից, որտեղ ապրում էր հոր՝ բժիշկ Լեսթըր Քոքրընի հետ։ Հազար ինը հարյուր ութ թվականի հունիս ամիսն էր, իսկ Մերին տասնութ տարեկան էր։ Նա Թրիմընթից քայլեց մինչև Գլխավոր փողոցը և երկաթգծերը անցնելով հասավ այդ փողոցի հյուսիսային մասը, որն իր ցաքուցրիվ տներով ու փոքրիկ խանութներով ավելի մռայլ տեսք էր ստանում մանավանդ կիրակի օրերին, երբ շրջակայքում քիչ մարդ էր լինում։ Մերին հորն ասել էր, որ եկեղեցի է գնում, բայց նման մտադրություն չուներ։ Աղջիկն ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ էր ուզում անել։ «Կհեռանամ տանից ու մի քիչ կմտածեմ», ― մտքում ասաց նա՝ դանդաղ քայլելով։ Երեկոյան հրաշալի եղանակ էր սպասվում, և նա գերադասում էր զբոսնել, քան մռայլ ու տամուկ եկեղեցում լսել քահանայի քարոզները, որոնք ոչնչով չէին օգնելու նրա ծրագրերի իրագործմանը։ Աղջկա գործերը լավ չէին, ժամանակն էր լրջորեն մտահոգվել ապագայի մասին։

Մերին այդ մտահոգ վիճակի մեջ ընկել էր երեկ երեկոյան, հոր հետ ունեցած զրույցից հետո։ Հայրը անսպասելիորեն հայտնել էր, որ սրտի արատ ունի, և մահը ամեն վայրկյան կարող է անխուսափելի լինել։ Բժիշկ Քոքրընը այդ լուրը հայտնեց, երբ աղջկա հետ իր բուժարանում էին՝ այն սենյակների ետևում, որտեղ հայր ու աղջիկ էին ապրում։

Դրսում աղջամուղջն էր թանձրանում, երբ Մերին բուժարան մտավ ու տեսավ միայնակ նստած հորը։ Բուժարանն ու նրանց սենյակները Իլինոյս նահանգի Հանսթբըրգ քաղաքի հինավուրց շենքի առաջին հարկում էին, իսկ Մերիի հայրը այդ լուրը հայտնելիս կանգնել էր Թրիմընթ փողոցին նայող պատուհանի մոտ։ Շաբաթ օր էր։ Երեկոյի նվազուն շշունջը թափառում էր Գլխավոր փողոցի շրջակայքում։ Չիկագոյի երեկոյան գնացքը հենց նոր էր մեկնել։ Հյուրանոցի ավտոբուսը Լինքոլն փողոցից հռնդյունով մտավ Թրիմընթ և շարժվեց դեպի հյուրանոց, որ Գլխավոր փողոցի ծայրին էր գտնվում։ Ձիերի սմբակներից փոշին մեղմորեն պարուրվելով, օդ բարձրացավ, իսկ մարդկանց խառնաշփոթ ամբոխը հետևեց հանրակառքին։ Թրիմընթ փողոցում արդեն շարվել էին երկանիվ կառքերը․ ֆերմերներն էին իրենց կանանց հետ եկել քաղաք առևտուր անելու և մի քիչ դեսից֊դենից խոսելու։

Կայարանի ավտոբուսի հեռանալուց հետո երեք֊չորս երկանիվ կառքեր մտան փողոց։ Մի երիտասարդ օգնեց, որ կառքերից մեկում նստած իր սիրած աղջիկն իջներ։ Երիտասարդը գորովանքով և ինքնավստահ բռնեց սիրածի ձեռքը, և այդ աղջկա նման քնքշանքով շոյվելու ցանկությունը, որը Մերին մինչ այդ էլ բազմաթիվ անգամներ զգացել էր, կրկնվեց գրեթե այն նույն պահին, երբ հայրը անսպասելիորեն հայտնեց իր մոտալուտ մահվան լուրը։

Երբ բժիշկն սկսեց խոսել, Բարնի Սմիթֆիդլը, որ Թրիմընթ փողոցում հենց բժիշկ Քոքընի տան դիմաց վարձու տրվող ձիերի ախոռ ուներ, ընթրելուց հետո գործի տեղն էր վերադառնում։ Նա մի պահ կանգնեց ու ինչ֊որ բան պատմեց ախոռի դռան մոտ հավաքված մարդկանց։ Բոլորը բարձր քրքջացին։ Փողոցի ավարաներից մեկը՝ ամրակազմ մի տղա, առանձնացավ մյուսներից ու կանգնեց Բարնի Սմիթֆիլդի դիմաց։ Նկատած լինելով պատուհանի մոտ կանգնած Մերիին, տղան ուզում էր գրավել նրա ուշադրությունը։ Նա նույնպես սկսեց ձեռքի շարժումներով ինչ֊որ բան պատմել, միաժամանակ աչքի տակով պատուհանին էր նայում տեսնելու, արդյոք աղջիկը դեռ կանգնա՞ծ էր այնտեղ, նայո՞ւմ էր իրեն։

Իր մոտալուտ մահվան մասին բժիշկ Քոքրընը պատմեց հանդարտ ու սառը ձայնով։ Աղջկան ընդհանրապես թվում էր, որ հորը վերաբերող ամեն ինչ անպայման սառը ու հանդարտ պետք է լինի։ «Ես սրտի արատ ունեմ», ― պարզ ու մեկեն ասաց հայրը։ ― «Վաղուց էի կասկածում։ Իսկ հինգշաբթի օրը, երբ Չիկագոյում էի, մանրազնին քննության ենթարկվեցի։ Այնպես որ ամեն վայրկյան կարող եմ մեռնել։ Այս մասին քեզ չէի ասի, բայց մի բան կա, որ․․․ Հասկանում ես, ես մի քիչ փող կկտակեմ քեզ և ինքդ կտնօրինես քո ապագան»։

Բժիշկը մոտեցավ աղջկան, որը կանգնել էր պատուհանի մոտ և ձեռքը հպել ապակուն։ Մերին այդ լուրը լսելիս գունատվեց և նրա ձեռքերն սկսեցին դողալ։ Չնայած իրեն հատուկ սառնասրտությանը, հայրը հուզվեց և փորձեց սիրտ տալ աղջկան։ «Դե, դե․․․, ― տարակուսանքով ասաց նա։ ― Մի վախեցիր։ Ես երեսուն տարվա բժիշկ եմ ու լավ գիտեմ, որ սրտի արատի հարցերում բժշկագիտությունը դեռ շատ բան չի պարզել։ Մի խոսքով, սրտի արատ ունեցող մարդուն մահը կարող է մի քանի տարի ուշ այցելել»։ Հայրը ջղայնորեն ծիծաղեց։ «Լսել եմ, ասում են նույնիսկ, որ երկարակեցությունն ապահովելու լավագույն միջոցը սրտի արատի հետ «պայմանագիր կնքնելն է»։

Այս ասելով, բժիշկը շրջվեց ու փողոց իջնող սանդուղքով դուրս եկավ բուժարանից։ Աղջկա հետ խոսելիս ուզում էր ձեռքը դնել նրա ուսին, բայց այդ զգացումը շատ էր անսովոր, որովհետև մինչ այդ երբեք չէր արտահայտել իր զգացմունքները աղջկա նկատմամբ։ Ուստի ինքնավստահություն չգտավ վճռական քայլ անելու։

Մերին երկար նայեց փողոցին։ Շերտավոր բաճկոնով երիտասարդը, որի անունը Դյուկ Ցիթըր էր, վերջացրեց պատմությունը, և բոլորը նորից բարձր քրքջացին։ Աղջիկը թեքվեց ու նայեց դռանը, որտեղից քիչ առաջ դուրս էր եկել հայրը, և վախից կարկամեց։ Ամբողջ կյանքում ոչ մեկի կողմից մտերմիկ ջերմություն չէր զգացել։ Թեև տաք գիշեր էր, բայց նա սկսեց դողալ և փութկոտ, աղջնակի անհոգությամբ ափը քսեց աչքերին։

Այդ շարժումով Մերին պարզապես ցանկանում էր ցրել այն տագնապալի մշուշը, որը հետզհետե թանձրանում էր նրա հոգում։ Սակայն այդ շարժումը ուրիշ կերպ ընկալեց Դյուկ Ցիթըրը․ փոքր֊ինչ առանձնացել էր ախոռի մոտ հավաքվածներից։ Նկատելով Մերիի բարձրացրած ձեռքը, Դյուկը ժպտաց, հետո համոզվելով, որ չի նկատվում, վիզը երկարացնելով ու ձեռքով նշաններ անելով Մերիին ուզում էր հասկացնել, որ փողոց դուրս գա, որպեսզի ինքը հնարավորություն ունենա նրա հետ խոսելու։

՛ Կիրակի երեկոյան, Գլխովոր փողոցի հյուսիսային մասով քայլելով, Մերին թեքվեց Ուիլմըթ՝ բանվորների տներով եզերված փողոցը։ Այդ տարվա գարնանը Չիկագոյից դեպի արևմուտք գտնվող տափաստանային քաղաքներից առաջին գործարաններն էին տարածվել Հանդսբըրգ։ Չիկագոյի մի ձեռնարկատեր, ձգտելով ազատվել աշխատանքային կազմակերպությունների ճնշումից, որոնք արդեն սկսել էին անհանգստացնել նրան, այդ քնատ, ագարակային փոքրիկ քաղաքում կահկարասու ֆաբրիկա էր կառուցել։ Ֆաբրիկայի բանվորների մեծ մասն ապրում էր քաղաքի հյուսիսային թաղամասի Վիլմըթ Սվիֆթ, Հարիսըն ու Չեսննըթ փողոցների էժանագին, խարխուլ տներում։ Ամառվա տաք երեկոներին բանվորները հավաքվում էին իրենց բակերում, իսկ երեխաները խաղում էին փոշոտ փողոցներում։ Կարմրատակած դեմքերով, սպիտակ, անօձիք վերնաշապիկներ հագած տղամարդիկ ննջում էին՝ ճոճաթոռներին, չորացած խոտերին կամ էլ տաք հողին պառկած։

Բանվորների կանայք, բակերը բաժանող ցանկապատերի մոտ խմբված, շատախոսում էին։ Նրանցից մեկի ձայնը աստիճանաբար զատորոշվելով, տարածվում էր շոգ փողոցներում՝ կարկաչուն գետակի նման։

Ճանապարհին երկու տղա սկսեցին կռվել։ Հաղթ ուսերով կարմրամազը հարվածեց դեղնադեմ, խիստ դիմագծերով տղայի ուսին։ Մյուս երեխաները վազելով մոտեցան։ Կարմրամազ տղայի մայրը մեջ ընկավ՝ բաժանելու նրանց։ ― «Վերջ տուր, Ջոնի։ Ասացի՝ վերջ տուր, որ եկա, վիզդ կպոկեմ․․․»,― բղավեց կինը։

Գունատ տղան շրջվեց ու հեռացավ հակառակորդից։ Պարտության ամոթից գլխիկոր քայլելով մայթով, նա մի պահ իր մանրիկ, ոխակալ աչքերը սևեռեց Մերի Քոքրընի վրա։

Մերին քայլերն արագացրեց։ Հարազատ քաղաքի այդ նոր, անծանոթ թաղամասը, որը միշտ աչքի էր ընկնում իր բազմազբաղ, խռովահույզ կյանքով, ուժեղ տպավորություն էր գործում նրա վրա։ Աղջկա էության մեջ ոխակալ ու մռայլ մի բան կար, որ ստիպում էր մարդաշատ փողոցում գտնվող իրենց տանը, որտեղ կյանքը նույնպես ոխակալ ու մռայլ էր անցնում, ողբերգական զգացումով ապրելու։ Հոր սովորական լռակյացությունը, ծնողների անհաջող, խորհրդավոր ամուսնությունը, շրջապատի կարծիքը իր ընտանիքի մասին, աղջկա մեջ կամակոր վերաբերմունք էին արթնացրել կյանքի այնպիսի հարցերի նկատմամբ, որոնք չէր կարող ըմբռնել։

Բացի այդ, Մերիի մտքերի ետևում թաքնված էին տենդագին հետաքրքրասիրությունն ու համարձակ վճռականությունը դեպի արկածները։ Աղջիկն ասես մորը կորցրած փոքրիկ եղնիկ լիներ, որը թափառում էր կեր ճարելու։ Տարին քսան անգամ Մերին երեկոները թափառում էր քաղաքի նոր և արագ բարգավաճող գործարանային թաղամասում։ Նա տասնութ տարեկան էր և արդեն սկսել էր կնոջ նմանվել։ Գիտեր, որ իր տարիքի աղջիկները չէին համարձակվի միայնակ զբոսնել այդ թաղամասում։ Նման զգացումը ինչ֊որ չափով հպարտացնում էր նրան, և փողոցով անցնելիս, աղջիկը համարձակ նայեց շուրջը։

Վիլմըթ փողոցում ապրող բանվորներից շատերը, որոնց քաղաք էր բերել կահկարասիների ֆաբրիկայի տերը, օտար լեզուներով էին խոսում։ Մերին քայլում էր այդ բանվորների կողքով և հաճույք էր ստանում նրանց անհասկանալի խոսակցություններից։ Աղջկան թվում էր, թե ինքը ճամփորդում է հարազատ քաղաքից հեռու, օտար երկրում։ Գլխավոր փողոցի հարավային մասում կամ քաղաքի արևելյան թաղամասի բնակելի փողոցներում ապրող երիտասարդների, ջահել կանանց, վաճառականների, քլերկների, իրավաբանների, Հանթսբըրգի հաջողակ բանվորների նկատմամբ, որոնց արդեն ճանաչում էր, նա միշտ թաքուն դժկամություն էր տածում։ Այդ դժկամությունը չէր ներդաշնակվում նրա բնավորությանը։ Դրանում համոզված էր։ Աղջիկն ուղղակի հեռու էր մնացել մարդկանցից։ «Պատճառն այն է, որ ես իմ մոր աղջիկն եմ», ― մտածում էր Մերին և հազվադեպ էր երևում քաղաքի այն թաղամասերում, որտեղ իր դասակարգի աղջիկներն էին ապրում։

Վիլմըթ փողոցում Մերին այնքան հաճախ էր եղել, որ շատերն արդեն սկսել էին նրան ծանոթի տեղ դնել։ «Ինչ֊որ ֆերմերի աղջիկ է, սովորություն ունի զբոսնել քաղաքում», ― ասում էին նրանք։ Լայն կոնքերով շիկամազ մի կին, որը դուրս էր գալիս մուտքի դռնից, գլխով բարևեց Մերիին։ Բակում, նեղլիկ մարգագետնին մի երիտասարդ էր նստել՝ ծառին թինկ տված։ Նա ծխամորճ էր միացնում։ Երբ նկատեց Մերիին, բերանից հանեց ծխամորճը։ Մերին ենթադրեց, որ նա իտալացի պետք է լինի։ Մազերն ու աչքերը այնպես սև էին։ «Mi belis! si faiun onore a passare di qua»,[1] ― ձեռքը թափահարելով ու ժպտալով բացականչեց իտալացին։

Մերին հասավ Վիլմըթ փողոցի ծայրը և դուրս եկավ գյուղական ճանապարհ։ Չնայած ընդամենը մի քանի րոպե էր զբոսնել, բայց նրան թվում էր, թե ահագին ժամանակ է անցել հոր հետ խոսելու պահից։ Ճանապարհի կողքին, փոքրիկ բլրի գագաթին, ավերված մի ագարակ կար։ Դրա առջև մեծ փոս էր, որ լցված էր ածխացած փայտերով։ Ժամանակին դրանք ագարակատան ատաղձներն էին եղել։ Փոսի պռնկին կիտված քարերը ծածկված էին խաղողի սողոսկող որթերով։ Շտեմարանի ու քանդված ագարակատան միջև սիզախոտերով պատված պարտեզ կար։ Նրանց միջով իր ճանապարհը բացելով, Մերին նստելու տեղ գտավ չորացած խնձորենու մոտ գլորված քարին։ Սիզախոտերը կիսով չափ ծածկեցին նրան, և ճանապարհից աղջկա գլուխն էր երևում։ Այդպես նա նմանվում էր շամբուտների մեջ վազող սիրամարգի, որ երբեմն վախեցած կանգնում, վիզը երկարացնելով զննում է շուրջը։

Բժշկի աղջիկը այդ ավերված պարտեզում շատ անգամ էր եղել։ Այնտեղից քաղաքի փողոցներն էին սկիզբ առնում և հեռվից Վիլմըթ փողոցի խուլ աղմուկն էր լսվում։ Բլրալանջի դաշտերը պարտեզից բաժանված էին ցանկապատով։ Մերին որոշել էր մինչև մութն ընկնելն այդպես նստած մնալ, փորձելով իր ապագային վերաբերող մի ծրագիր կազմել։ Այն միտքը, որ հայրը պիտի շուտով մեռնի, թվում էր և ճիշտ, և անհավատալի։ Բայց աղջիկը դեռ չէր կարողանում հաշտվել հոր՝ ֆիզիկապես գոյություն չունենալու մտքի հետ։ Մի պահ պատկերացրեց, որ հայրը սառած դիակ չի դառնալու, նրան հողի մեջ չեն թաղելու․ պարզապես նա գնալու է ինչ֊որ հեռու տեղ՝ ճամփորդության։ Շատ վաղուց մայրն էր մեկնել։ Այդ մտքի մեջ անսովոր սփոփանք կար։ «Դե, երբ ժամանակը գա, ես նույնպես պետք է սկսեմ իմ ճամփորդությունը։ Դեպի կյանք»։ Նա մի քանի առիթներով հոր հետ Չիկագո էր գնացել և մնացել էր այնտեղ։ Այն միտքը, որ շուտով կարող է այնտեղ ապրել՝ բոլորովին միայնակ, շատ էր հրապուրում նրան։ Երևակայության մեջ ուրվագծվեցին հազարավոր մարդկանցով ծփացող երկար փողոցները։ Այդպիսի փողոցներում զբոսնելը և անծանոթների մեջ ապրելը նման էր զով, դալար խոտերով ծածկված անտառի, ուր մարդ մտնում է տոթակեզ անապատում երկար տարիներ մնալուց հետո։

Հանսթբըրգում Մերին միշտ ապրել է մեկուսի, և հիմա, երբ հասունանում, կին էր դառնում, հարազատ միջավայրը ավելի ու ավելի հեղձուցիչ էր թվում նրան։ Ճիշտ է, նրա վարքուբարքի դեմ քաղաքում դեռ ուղղակի հարց չէր բարձրացել, բայց աղջիկն զգում էր՝ իր նկատմամբ մի տեսակ դժկամություն կար։ Հիշում էր, ծնողների վեճերը վերջ չունեին։ Ամբողջ Հանսթբըրգը նրանց գլխին էր թափվում, իսկ ոմանք հեգնանքով նայում էին փոքրիկ աղջկան ու ասում․ «Խեղճ երեխա․․․ մեղք է․․․»։

Մի անգամ, ամռան թխպամած մի երեկո, երբ հայրը գյուղ էր գնացել, իսկ ինքը նստել էր բուժարանում, լսեց, թե ինչպես մի տղամարդ ու մի կին, խավարի միջով անցնելիս՝ իրենց մասին էին խոսում։ «Հրաշալի գեղեցկուհի է այդ բժիշկ Քոքրընի աղջիկը», ― ասաց տղամարդը։ Կինը ծիծաղեց։ «Նա հասունանում է և արդեն սկսել է հրապուրել տղամարդկանց։ Լավ հիշիր խոսքերս։ Կտեսնես, թե ինչ է դառնալու։ Մոր աղջիկը չի՞․․․ Պտուղը ծառից հեռու չի ընկնում», ― պատասխանեց կինը։

Մերին տաս֊տասնհինգ րոպե նստեց պարտեզում, խնձորի ծառի տակ գլորված քարին՝ մտածելով իր և հոր նկատմամբ մարդկանց ունեցած վերաբերմունքի մասին։ «Այդ մահը մեզ միայն կհեռացնի այստեղից», ― ասաց մտքում, հետո զարմացավ՝ մի՞թե մոտալուտ մահը պետք է աներ այն, ինչ տարիներ շարունակ չէր արել իրենց գլխավերևում կախված վիշտը։ Հանկարծ հորն այցելող մահվան ուրվականը այնքան էլ սարսափելի չթված նրան։ Որոշ ժամանակ այն նույնիսկ հաճելի ու շնորհագեղ կերպարանք ստացավ՝ բարի մտադրությամբ։ Մահվան ձեռքը բացելու էր հոր տան դուռը և իրեն դեպի նոր կյանք էր առաջնորդելու։ Պատանեկան այրող կրքով նա պատկերացրեց այդ նոր կյանքի առաջին արկածները։

Մերին սսկված նստել էր քարին։ Սիզախոտերի մեջ թաքնված ծղրիդները, որոնք վախեցած լռել էին, նորից սկսեցին իրենց երեկոյան երգը։ Կարմրալանջը թռավ չորացած խնձորենուն, որի տակ աղջիկն էր նստել և սուր ծղրտաց։ Գործարանային թաղամասի աղմուկը սահեց բլրի բարձունքից։ Այդ ձայները կարծես հեռու եկեղեցիների ղողանջներ լինեին, որ մարդկանց աղոթքի էին կանչում։ Աղջկա կրծքի տակ ասես մի բան փլվեց և նա, գլուխը ափերի մեջ առնելով, սկսեց ետ ու առաջ ճոճվել։ Նրա աչքերից արտասուքներ հոսեցին՝ միախառնվելով Հանթսբըրգում ապրող տղամարդկանց ու կանանց հանդեպ տածած ջերմ զգացումին։

Հետո ճանապարհից ինչ֊որ մեկը ձայն տվեց․ «Բարև, փոքրիկս․․․»։ Մերին իսկույն վեր թռավ տեղից։ Նրան պարուրած քնքույշ տրամադրությունը սահեց ու անցավ մեղմ զեփյուռի պես, տեղի տալով կատաղի բարկության։

Ճանապարհին կանգնել էր Դյուկ Ցիթըրը։ Շտեմարանի մոտից նկատելով, որ Մերին երեկոյան զբոսանքի է դուրս գալիս, մինչև ավերված ագարակատուն հետևել էր նրան։ Երբ աղջիկը Գլխավոր փողոցով դեպի գործարանային նոր թաղամաս էր քայլել, Դյուկը համոզվել էր իր ենթադրության մեջ՝ իբր կոտրել է աղջկա կամակորությունը։ «Մերին ուղղակի չի ուզում, որ իրեն ինձ հետ տեսնեն։ Այսպես է, որ կա։ Նա լավ էլ գիտի, որ ուզում եմ հետը ման գալ, բայց վախենում է մեզ միասին տեսնեն։ Մտքին կա, որ այստեղից հեռանանք, հետո միասին ման գանք։ Մի քիչ գոռոզություն է անում և ուզում է, որ ետևից քարշ գամ․․․ Բայց դե, ինձ ինչ։ Երևի հորից է վախենում, դրա համար էլ դուրս է եկել, որ հետը խոսեմ»։ Ցատկելով ճանապարհի զառիթափով, Դյուկը իջավ պարտեզ, բայց հասնելով խաղողի որդերով ծածկված քարակույտերին՝ սայթաքեց ու վայր ընկավ։ Հետո վեր կացավ ու ծիծաղեց։ Մերին Դյուկին չէր սպասում և ինքը ընդառաջ գնաց, իսկ երբ տղայի քրքիջը խախտեց այգու լռությունը, աղջիկը թեթևակի ցատկեց և ուժգին ապտակեց։ Ու, մինչ Դյուկը դեռ կանգնել էր՝ խաղողի բաղեղների մեջ խճճված, Մերին շրջվեց ու դեպի ճանապարհը վազեց։ «Եթե փորձես հետևել ինձ կամ հետս խոսել, կասեմ, որ քեզ սպանեն», ― բղավեց աղջիկը։

Մերին քայլեց ճանապարհով, հետո բլրից իջնելով, դեպի Վիլմըթ փողոցի կողմը գնաց։ Մոր մասին քաղաքում ծայր առած բամբասանքների պատառիկները նորից արձագանքվեցին աղջկա ականջներում։ Ասում էին, թե մայրը վաղուց անհետացել էր, ամռան մի երեկո, ինչ֊որ ստահակի հետ, որ սովորություն է ունեցել ժամերով պարապ֊սարապ կանգնել Սմիտֆիլդի վարձու ձիերի ախոռի առջև։ Հիմա էլ մի ուրիշ ջահել սրիկա փորձում է նույն բանը իր հետ անել։ Այդ միտքը կատաղեցրեց աղջկան։ Եթե մի սուր բան լիներ ձեռքին, տենդագին մտածեց Մերին, ինքն ավելի ուժգին կհարվածեր Դյուկ Ցիթըրին։ Այդ ջղային վիճակում նրա երևակայության մեջ փայլեց հոր կերպարանքը, որի առողջությունն արդեն քայքայվել էր և որը մահվան շեմին էր կանգնել։ «Հորս էլ առիթ է պետք, որ քեզ նման մի սրիկայի հանդիպի ու սպանի», գոռաց աղջիկը՝ շրջվելով Դյուկի կողմը, որը, խաղողի որդերից ազատվելով, ճանապարհ էր բարձրացել և սկսել էր հետևել աղջկան։ «Հայրս ուզում է քեզ նմաններին սպանել, որ քաղաքում սուտ բամբասանքներ չտարածեն մորս հասցեին»։

Դյուկ Ցիթըրին պատժելու տենչից ազատվելով, Մերին նույն պահին ամաչեց քիչ առաջվա իր պոռթկման համար և, լուռ հեկեկալով, արագ քայլեց ճանապարհով։ Դյուկը գլխիկոր հետևեց նրան։ «Միսս Քոքրըն, ես վատ բան չէի ուզում անել, ― աղերսանքով ասաց նա։ ― Ես չէի ուզում ոչ մի վատ բան անել։ Հայրիկիդ չասես։ Ուղղակի ուզում էի կատակել։ Ասում եմ, մտքումս ոչ մի վատ բան չկար»։

Ամռան աղջամուղջն սկսել էր թանձրանալ, և իրենց մութ պատշգամբներում կամ Վիլմըթ փողոցի ցանկապատի մոտ հավաքված մարդկանց դեմքերը նմանվում էին ձվաձև քնքույշ լուսինների։ Երեխաների աղմուկը խլացել էր, և նրանք նույնպես կանգնել էին խմբերով։ Նրանք լռեցին, երբ Մերին անցավ իրենց կողքով և գլուխները բարձր պահած, սկսեցին անքթիթ հետևել նրան։ «Այդ աղջիկը այնքան էլ հեռու չի ապրում։ Գուցե հենց մեր հարևանն է», ― անգլերեն ասաց մի կին։ Երբ Մերին գլուխը շրջեց, միայն թխահեր տղամարդիկ տեսավ՝ տների առջև հավաքված։ Կողքի տնից կնոջ երգի ձայն լսվեց․ օրորոցային էր երգում, որ երեխան քնի։

Այն երիտասարդ իտալացին, որն իտալերենով ինչ֊որ բան էր գոչել նրա ետևից ու հիմա, հավանաբար, դուրս էր եկել երեկոյան զվարճանքներ փնտրելու, անցավ մայթով և փութկոտ քայլերով հեռացավ մթության մեջ։ Նա կիրակնօրյա զգեստով էր։ Սև դերբե գլխարկ էր դրել, իսկ ճերմակ, օսլայած քիպ օձիքին վառ կարմիր փողկապն էր երևում։ Մերիի մոտով անցնելիս իտալացին ժպտաց, զգուշորեն հանեց գլխարկը, բայց այս անգամ ոչինչ չասաց։ Մերին շարունակեց ետ նայել փողոցի երկայնքով, համոզվելու՝ արդյոք Դյուկը չի՞ հետևում իրեն։ Աղոտ լույսի մեջ նա ոչինչ չկարողացավ տեսնել։ Աղջկա քիչ առաջվա զայրույթն անցել էր։ Մերին չէր ուզում տուն վերադառնալ, եկեղեցի գնալու համար էլ ուշ էր արդեն։ Գլխավոր փողոցի վերին մասից մի կարճ ճանապարհ էր սկսվում, որը դեպի արևելք ձգվելով, կտրուկ իջնում էր բլրալանջով ու հասնում կամրջին, որտեղ էլ հենց քաղաքն էր վերջանում։ Այդ ճանապարհով Մերին քայլեց հասավ կամրջին և աղջամուղջի մեջ կանգնած, սկսեց հետևել գետակի ափին ձուկ որսացող երկու տղաներին։

Քաթանե շորեր հագած, հաղթ ուսերով մի տղամարդ, որը փողոցից էր գալիս, կանգնեց կամրջին ու սկսեց խոսել Մերիի հետ։ Աղջիկն առաջին անգամ էր լսում, որ իրենց քաղաքում որևէ մեկը համակրանքով խոսի իր հոր մասին։ «Դուք բժիշկ Քոքրընի աղջիկն եք, չէ՞», ― տարակուսանքով հարցրեց մարդը։ «Երևի ինձ չեք ճանաչում, բայց ձեր հայրը ինձ լավ գիտի»։ Նա մատնացույց արեց երկու տղաներին, որոնք նստել էին սիզախոտերով ծածկված թմբին, և կարթերը ջուրը գցած՝ սպասում էին։ «Իմ տղաներն են» Սրանցից բացի էլի մի տղա ու երեք աղջիկ ունեմ։ Աղջիկներիցս մեկը խանութում է աշխատում։ Քո տարիքին կլինի»։ Այդ մարդը պատմեց, թե ինչպես է առաջին անգամ ծանոթացել բժիշկ Քոքրընի հետ։ Ագարակում որպես մշակ էր աշխատել ու միայն վերջերս էր եկել քաղաք՝ կահկարասիների ֆաբրիկայում աշխատելու։ Հենց առաջին ձմռանը ծանր հիվանդացել ու երկար ժամանակ պառկել է անկողնում։ Փող չուներ։ Հենց այդ ժամանակ էլ տղաներից մեկը շտեմարանի կտուրից ընկնում ու ջարդում է գլուխը։

«Հայրդ կարեց Թոմիս գլուխն ու սկսեց ամեն օր այցելել մեզ»։ Ագարակի մշակը, որ գլխարկը հանել պահել էր ձեռքին, նայեց տղաներին։ «Ես անճար պառկած էի։ Հայրդ ոչ միայն բուժում էր ինձ ու տղայիս, ավելին՝ փող էր տալիս պառավիս, որ դեղեր և ուտելու բան գնի»։ Մարդը այնքան ցածրաձայն է խոսում, որ Մերին ստիպված փոքր֊ինչ առաջ հակվեց, որպեսզի կարողանար լսել։ Աղջկա դեմքը գրեթե քսվեց մշակի ուսին։ «Հայրդ բարի մարդ է, բայց երևում է, այնքան էլ երջանիկ չի», ― շարունակեց նա։ «Ես ու տղաս առողջացանք։ Հետո ձեր քաղաքում աշխատանք գտա, բայց հայրդ բուժման վարձը չվերցրեց։ «Դու գիտես կնոջդ ու երեխաներիդ հետ ապրելու ձևը։ Դու գիտես, թե ինչպես կարելի է նրանց բախտավոր դարձնել։ Փողդ պահիր ու նրանց վրա ծախսիր»։

Բանվորը անցավ կամրջով, հետո գետափով մոտեցավ զառիթափին ձուկ որսացող տղաներին։ Մերին կռթնեց կամրջի եզրաճաղերին, աչքերը հառելով ծանծաղ ջրերին։ Կամրջի ստվերում գետակի ջուրը գրեթե սև էր։ Նա մտածեց, որ հոր կյանքն էլ այդ ջրերի պես սև է։ «Նրա կյանքը կամրջի տակով հոսող գետակի պես է եղել՝ միշտ անցել է ստվերների միջով և երբեք լույսի երես չի տեսել», ― մտածեց նա և կաշկանդվեց այն մտավախությամբ, թե իր կյանքն էլ այդպես կանցնի ստվերների միջով։ Հոր նկատմամբ անսովոր համակրանք զգաց և պատկերացրեց, թե ինչպես է հայրը գրկել իրեն։ Երեխա ժամանակ միշտ երազում էր, որ հայրը գեթ մի անգամ փաղաքշեր իրեն, իսկ հիմա այդ երազանքը կրկին ետ եկավ։ Մերին երկար կանգնած մնաց կամրջին՝ նայելով գետակի մթամած ջրերին, հետո որոշեց այդ գիշեր, ինչ գնով էլ լինի, իրականություն դարձնել մանկության իր երազանքը։ Նորից հայացքն ուղղեց ագարակի մշակի կողմը, որը փոքրիկ խարույկ էր վառել գետակի ափին։ «Կարմրախայտ ենք որսում», ― գոչեց մշակը», ― գոչեց մշակը։ Կրակի լույսից ձկները մոտենում են ափին։ Եթե ուզում ես, արի բախտդ փորձի։ Տղաներից մեկը իր կարթը կտա քեզ»։

«Ահ, շնորհակալություն, ես այսօր չեմ ուզում բախտս փորձել», ― ասաց Մերին ու վախենալով, որ գուցե արտասվի, եթե մշակը հարցեր տա, արագ հեռացավ։ «Ցտեսությո՜ւն․․․», ― բացականչեցին մշակն ու նրա երկու տղաները։ Նրանց ձայները շատ ինքնաբուխ էին և հնչեցին սուր շեփորահարության պես՝ հրճվանքով արձագանքվելով աղջկա թախծոտ տրամադրության մեջ։

Երբ Մերին երեկոյան դուրս եկավ զբոսանքի, բժիշկ Քոքրընը մի ժամի չափ միայնակ նստեց իր բուժարանում։ Աղջամուղջը հետզհետե թանձրանում էր, և փողոցի մյուս կողմում, Սմիտֆիլդի վարձու ձիերի ախոռի առջև, ամբողջ հետմիջօրեին արկղերին ու աթոռներին նստած տղամարդիկ տուն գնացին՝ ընթրելու։ Փողոցից լսվող ձայները աստիճանաբար խլացան։ Երբեմն, հինգ, տաս րոպեն մեկ լռություն էր տիրում։ Հետո, մի հեռու փողոցից երեխայի ճիչ լսվեց։ Շուտով եկեղեցու զանգերն սկսեցին ղողանջել։

Բժիշկն այնքան էլ մաքրասեր մարդ չէր և հաճախ մի քանի օր մոռանում էր սափրվել։ Քոքրընը երկար, բարակ մատներով տրորեց չսափրած մազերը։ Հիվանդությունն ավելի խոր էր ազդել, քան կարծում էր, իսկ հոգին ճիգ էր անում սահելով հեռանալ մարմնից։ Հաճախ, երբ այդպես նստած էր լինում, երեխայի պես մտախոհ նայում էր գոգին դրած չորուցամաք ձեռքերին։ Երբեմն նրան թվում էր, թե դրանք իր ձեռքերը չեն։ Նա սկսեց փիլիսոփայել։ «Տարօրինակ բան է կատարվում մարմնիս հետ։ Արդեն քանի տարի է, ինչ ապրում եմ դրա մեջ, բայց ինչքան քիչ է այն օգտակար եղել ինձ։ Եվ հիմա էլ՝ երբեք չգործածված՝ պիտի մեռնի ու քայքայվի։ Զարմանալի է, ինչո՞ւ այն ուրիշ կենվոր չի ընդունել»։ Նա տխուր ժպտաց իր երևակայության վրա, հետո շարունակեց․ «Իհարկե, ես մարդկանց մասին բավականին մտքեր ունեցել եմ, իսկ այս շուրթերն ու լեզուն նրա համար են, որ արտահայտեն իմ զգացմունքները, բայց ես դրանք ծուլորեն մի կողմ եմ դրել։ Երբ իմ Էլենն ապրում էր ինձ հետ, ես սառն ու անզգա մարդ էի նրա համար։ Մինչդեռ ներսումս մի բան պրկվում ու պրկվում էր, փորձելով պատռվել»։

Հիշեց, թե երիտասարդության օրերին, երբ լուռ նստում էր կնոջ կողքին, այս նույն բուժարանում, ինչքան հաճախ նրա ձեռքերն ակամա ձգվում էին հասնելու Էլենին, փաղաքշելու նրա դեմքը, մազերը․․․

Այո, քաղաքում համարյա բոլորն էլ համոզված էին, որ բժշկի ամուսնությունը անհաջող վերջաբան է ունենալու։ Կինը դերասանուհի էր եղել ինչ֊որ թատերախմբում, որը հյուրախաղերի գալով Հանթսբըրգ, և ընկնելով ֆինանսական ծանր կացության մեջ, մնացել էր այնտեղ։ Հենց այդ ժամանակ էլ դերասանուհին հիվանդացավ և փող չուներ հյուրանոցի վարձը վճարելու։ Երիտասարդ բժիշկը օգնեց աղջկան, իսկ երբ վերջինս ապաքինվեց, երկանիվ կառքով հաճախ գյուղ էր տանում դերասանուհուն՝ զբոսնելու։ Աղջկա կյանքը ծանր էր անցել և նա դժկամությամբ էր սպասում, որ ապրելու էր այսպիսի տխուր ու տախտուկ քաղաքում։

Բժշկի հետ ամուսնանալուց հետո, երբ Մերին ծնվեց, կինը հանկարծ զգաց, որ ի վիճակի չէ իր կյանքը երջանկորեն շարունակել սառն ու լռակյաց ամուսնու հետ։ Պատմում էին, որ դերասանուհին փախել է մի ստահակի՝ պանդոկապանի տղայի հետ, որովհետև վերջինս նույնպես նույն օրն էր անհետացել քաղաքից։ Բայց դա ճիշտ չէր, քանի որ Լեսթըր Քոքրընն ինքն էր Չիկագո տարել կնոջը։ Այնտեղ էլ Էլենը աշխատանքի էր ընդունվել դեպի արևմտյան նահանգներ հյուրախաղերի մեկնող թատերախմբում։ Հետո, հյուրանոցի դռան մոտ կնոջ ափի մեջ փող էր դրել ու լռությամբ, նույնիսկ առանց մնաս֊բարով ասելու և համբուրելու, թողել֊հեռացել էր։

Բուժարանում նստած, բժիշկը նորից էր վերապրում այն պահերը, որոնք ժամանակին թեև խորապես հուզել էին նրան, բայց ինքը շատ սառն ու հանդարտ էր մնացել։ Մտածեց՝ արդյոք կինը զգացե՞լ է իր ապրումները։ Քանի անգամ է այդ հարցը տվել իրեն։ Այն օրվանից, երբ Էլենին թողեց հյուրանոցի դռան մոտ կանգնած, կինը ոչ մի նամակ չէր գրել։ «Գուցե մեռե՞լ է», ― արդեն քանիերորդ անգամ կրկնեց բժիշկը։

Բժիշկ Քոքրընի հետ մի բան կատարվեց, որ հուզված պահերին կրկնվում էր տարեկան առնվազն մեկ անգամ։ Նրա երևակայության մեջ կնոջ վերհուշից ուրվագծվող կերպարանքը խառնվում էր դստեր հետ։ Նման պահերին բոլորովին չէր կարողանում երկուսին զատել, հեռու պահել իրարից։ Թեթևակի դարձնելով գլուխը, նրան թվաց, թե մի սպիտակազգեստ, աղջնակային ուրվական տեսավ, որը ներս մտավ այն հարկաբաժնի դռնով, ուր ինքն ու Մերին էին ապրում։ Բայց դա սպիտակ ներկված դուռն էր, որը կամացուկ տարուբերվում էր պատուհանից փչող մեղմ զեփյուռից։ Զեփյուռը մեղմորեն սահելով սենյակով, սկսեց խաղալ անկյունի գրասեղանին փռված թղթերի հետ։ Սենյակում մեղմ շրշանք էր տարածվել՝ կնոջ զգեստի շրշանքի պես։ Բժիշկը տեղից ելավ, դողալով կանգնեց։ «Ո՞վ է։ Դո՞ւ ես, Մերի, թե՞․․․ Էլե՞ն», ― խռպոտ ձայնով հարցրեց նա։

Մուտքի աստիճաններին ծանր ոտնաձայներ լսվեցին, հետո դուռը բացվեց։ Բժշկի սիրտը թպրտաց և նա ծանրորեն ընկավ աթոռին։

Մարդը սենյակ մտավ։ Ֆերմեր էր՝ բժշկի այցելուներից։ Կանգնելով սենյակի կենտրոնում, մարդը լուցկի վառեց, պահեց գլխավերևում ու գոչեց․ «Ողջո՜ւյն․․․»։ Երբ բժիշկը տեղից ելավ ու պատասխանեց այդ ողջյունին, մարդն այնպես վախեցավ, որ լուցկու հատն ընկավ ձեռքից ու սկսեց մարմրել ոտքերի մոտ։

Երիտասարդ ֆերմերը հզոր ոտքեր ուներ՝ ծանր շինությանը նեցուկ սյուների պես, իսկ մեղմ զեփյուռից մարմրող լույսի ստվերները թռչկոտում էին պատերին։ Բժշկի խառնակված միտքը չէր պարզվում այդ նոր իրողությունից բորբոքված երևակայության պատճառով։

Նա մոռացավ ֆերմերի ներկայությունը, և միտքը արշավեց ետ՝ ամուսնական տարիների միջով։ Պատին առկայծող լույսը ուրիշ ցոլքեր առաջացրեց։ Ամուսնության առաջին տարուց հետո, ամռան մի հետմիջօրե, Էլենի հետ կառքով գյուղ գնացին։ Նոր էին տունուտեղ դնում, իսկ այդ ֆերմերի տանը, տաղավարի պատին Էլենը մի հայելի էր տեսել և խելքը գնացել էր դրա վրայի զարդանախշից։ Ֆերմերի կինը հայելին նվիրել էր բժշկի կնոջը։ Տան ճանապարհին մանկամարդ կինը ամուսնուն հայտնեց, որ հղի է և բժիշկը չափազանց հուզվեց։ Կինը կառքն էր քշում, իսկ ամուսինը նստել էր՝ հայելին ծնկներին։ Երբ Էլենը լուրը հայտնեց լույս աշխարհ եկող երեխայի մասին, ինքը երազկոտ նայեց հեռու դաշտերի միջով։ Որքա՜ն խորն էր տպավորվել այդ տեսարանը հիվանդ մարդու հոգում․․․ Արևը մայր էր մտնում, ճանապարհի կողքով ձգվող եգիպտացորենի ու գարու արտերի վրայով սահելով։ Մարգագետինը սևացել էր մութից։ Ճանապարհը հաճախ անցնում էր մթին, կարճ արահետներով և նույնպես սևացել էր մայրամուտից։

Նրա ծնկներին դրված հայելին, հավաքելով մայր մտնող արեգակի կրակացայտերը, մեծ, ոսկեգույն շողեգնդակ էր նետել, որը գլորվելով ու թռչկոտելով անցնում էր դաշտերի ու ծառերի միջով։ Հիմա, ֆերմերի կողքին կանգնած, երբ վառվող լուցկու հատը արթնացնում էր այն երեկոյի մարմրող կրակների վերհուշը, նա հանկարծ զգաց, որ հասկացել է իր կյանքի ու ամուսնության անկումը։ Շատ վաղուց, այն երեկո, երբ Էլենը հայտնեց իրենց ամուսնության մեծ իրադարձության՝ երեխայի լույս աշխարհ գալու մասին, բժիշկը լռեց, որովհետև նրան թվաց, թե ոչ մի բառով չի կարող բացատրել այդ զգացումը։ Նա կարողացավ արդարանալ․ «Կարծում էի, որ Էլենը ինձ կհասկանա առանց բառերի։ Ամբողջ կյանքումս նույն բանը մտածել եմ, որովհետև հիմարաբար վախեցել եմ սիրտս բացել։ Ես գոռոզ եմ եղել ու երկչոտ»։

«Այսօր կփորձեմ։ Թեկուզ մահվան դուռն էլ հասնեմ, կխոսեմ աղջկաս հետ», ― բարձրաձայն ասաց նա, և մտքում նորից արթնացավ աղջկա կերպարանքը։

«Էյ, ի՞նչ ես խոսում, մարդ բան չի հասկանում», ― ասաց ֆերմերը, որը գլխարկը ձեռքին սպասում էր, որ հայտնի իր գալու նպատակը։

Սմիտֆիլդի ախոռից բժիշկ Քոքրըն ձի վարձեց ու քշեց գյուղ՝ ֆերմերի կնոջը ազատելու, որը երկունքի մեջ իր առաջնեկը պիտի ծներ։ Նիհար, նեղ կոնքերով կին էր, երեխան էլ՝ փարթամ, բայց բժիշկը ահավոր ուժ ուներ։ Նա գործում էր մոլեգնորեն, իսկ ահաբեկված կինը գալարվում էր ու հեծեծում անկողնում։ Ֆերմերը անընդհատ ելումուտ էր անում սենյակում, հետո դռան շեմին երևացին երկու հարևանուհիները, լուռ սպասելով որևէ հանձնակատարության։ Ժամը տասն անց էր, երբ երեխան բարեհաջող ծնվեց և բժիշկը պատրաստվեց վերադառնալ։

Ֆերմերը ձին թամբեց, մոտեցրեց դռանը, և բժիշկը հեծնելով, քշեց դեպի քաղաք։ Նա իրեն չափազանց հոգնած, բայց միաժամանակ համարձակ էր զգում։ Հիմա ինչքան պարզ ու հասարակ էր թվում այն, ինչ պիտի աներ։ Երբ տուն հասնի, աղջիկը գուցե քնած լինի, բայց ինքը կխնդրի, որ արթնանա և գա բուժարան։ Հետո նրան կպատմի իր դժբախտ ամուսնության ամբողջ պատմությունը, որից ինքը բոլորովին չի ընկճվել։

«Իմ Էլենի մեջ մի շատ գեղեցիկ ու թանկ բան կար և Մերին պետք է հասկանա այդ։ Դա նրան կօգնի գեղեցիկ կին դառնալու», ― մտածեց նա, լիովին վստահ իր որոշման մեջ։

Բժիշկ Քոքրընը վարձու ձիերի ախոռին հասավ ժամը տասնմեկին։ Բարնի Սմիտֆիլդը ձին ախոռ տարավ, իսկ բժիշկը մի պահ կանգնեց, թիկն տալով շենքի պատին։ Քաղաքի գիշերապահը մոտեցավ հավաքվածներին։ Քիչ անց նրա և Դյուկ Ցիթըրի միջև վիճաբանություն սկսվեց, բայց բժիշկը չլսեց նրանց թունդ խոսքերը և ոչ էլ Դյուկի հռհռոցը՝ գիշերապահի բարկության պահին։ Անսովոր, երկմտանքով լեցուն տրամադրություն էր համակել նրան։ Մտքում մի բան կար, որ կրքոտ կերպով ուզում էր անել, բայց չէր կարողանում հիշել, այդ բանը կնոջը՝ Էլենի՞ն պիտի ասեր, թե դստերը՝ Մերիին։ Երկու կանանց կերպարանքները նորից միախառնվեցին երևակայության մեջ, հետո դրանց ավելացավ նաև ֆերմերի կնոջ ցավատանջ դեմքը, որին քիչ առաջ էր օգնել ծննդաբերելու։ Ամեն ինչ խառնակված էր։ Բժիշկն անցավ մյուս մայթ և մոտեցավ մուտքի դռանը, որտեղից աստիճանները դեպի բուժարան էին տանում։ Նա մի պահ կանգնեց, նայեց շուրջը։ Բարնի Սմիտֆիլդը ձին ախոռում կապելուց հետո դուրս եկավ, բանալիով փակեց դռան կողպեքը։ Դռան վերևում կախված լապտերը մեղմորեն ճոճվում էր քամուց և անհեթեթ, թռչկոտող ստվերներ նետում ներքև, ախոռի պատի մոտ կանգնած ու վիճաբանող մարդկանց դեմքերին։

Մերին նստել էր բուժարանի պատուհանի մոտ ու սպասում էր հորը։ Աղջիկն այնքան էր խորասուզվել մտքերի մեջ, որ ուշադրություն չդարձրեց Դյուկ Ցիթըրի վրա, որը բարձր֊բարձր խոսում էր փողոցում կանգնած մարդկանց հետ։ Երբ Դյուկը երևաց փողոցում, վաղ երեկոյի տենդոտ բարկությունը նորից արթնացավ և աղջիկը պատկերացրեց նրան պարտեզում՝ արուի ժպիրհ, ինքնավստահ աչքերով իրեն մոտենալիս, բայց իսկույն էլ մոռացավ նրան ու սկսեց միայն հոր մասին մտածել։ Մայիսյան մի օր, երբ ինքը տասնհինգ տարեկան էր, հայրը խնդրեց, որ երեկոյան կառքով գյուղ գնան։ Բժիշկը ագարակում այցելելու էր հիվանդ մի կնոջ, որն ապրում էր հինգ մղոն հեռու։ Այդ օրը հորդ անձրև էր եկել, և ճանապարհները դժվարանցանելի էին։ Մութն ընկել էր արդեն, երբ հասան ֆերմերի տուն։ Հետո նրա խոհանոցում սառը ապուր կերան։ Չգիտես ինչու, այդ երեկո հայրը անսովոր ուրախ էր, և իրեն մի տեսակ տղայավարի էր պահում։ Ճանապարհին հայրը քիչ էր խոսել։ Թեև Մերին տասնհինգ տարեկան էր, բայց արդեն լավ բոյ էր քաշել և սկսել էր կին դառնալ։ Երբ խոհանոցում կերան վերջացրին սառը ապուրը, հայրը աղջկա հետ զբոսնեց տան բակում։ Հետո Մերին նստեց փոքրիկ պատշգամբում։ Հայրը մի պահ կանգնեց նրա դիմաց։ Բժիշկը ձեռքերը խոթեց տաբատի գրպանները և գլուխը ետ գցելով, սրտանց ծիծաղեց։ «Նույնիսկ տարօրինակ է մտածել, որ դու շուտով կին ես դառնալու», ― ասաց նա։ «Եթե կին դառնաս, ի՞նչ կլինի հետո․․․ ինչպե՞ս կդասավորվի քո կյանքը․․․ Ի՞նչ կլինի հետո․․․»։

Բժիշկը նստեց դստեր կողքին, և մի պահ Մերիին թվաց, թե հայրն ուր որ է կգրկի իրեն։ Բայց Քոքրընը վեր թռավ տեղից ու տուն մտավ, աղջկան թողնելով միայնակ, մթության մեջ նստած։

Այս դեպքի մասին մտածելիս, Մերին հիշեց նաև, թե ինչպես երեխա ժամանակ, մի օր, հայրը լուռ մոտեցավ իրեն։ Հիմա աղջկան թվում էր, որ իրենց ապրած կյանքի համար ոչ թե հորը, այլ իրեն պետք է մեղադրել։ Այն ֆերմերը, որին հանդիպեց կամրջին, չէր զգացել բժշկի սառնությունը։ Պատճառն այն էր, որ ֆերմերն ինքն էր մարդամոտ ու մեծահոգի եղել այն մարդու նկատմամբ, որը հոգ էր տարել նրան հիվանդության ու դժբախտության ժամանակ։ Հայրը ֆերմերին ասել էր, որ նա գիտի հայր լինելու ձևը, և Մերին հիշեց, թե ինչպիսի ջերմությամբ գետակի ափին ձուկ որսացող տղաները գոչեցին իր ետևից, երբ ինքը հեռացավ մթության մեջ։ «Տղաների հայրը գիտի, թե ինչպես հայր լինի, որովհետև նրա երեխաները գիտեն, թե ինչպես պետք է նվիրվել», ― մտածեց Մերին, իրեն մեղավոր զգալով։ Ինքն էլ էր ուզում նվիրվել։ Այս գիշեր անպայման կկոտրի հոր և իր միջև եղած սառույցը։ Շատ վաղուց, այն նույն երեկո, երբ հոր հետ կառքով տուն էին վերադառնում, բժիշկը նորից անհաջող փորձ արեց՝ փշրելու իրենց բաժանող միջնորմը։ Տեղատարափ անձրևից առվակներ էին գոյացել, որոնց միջով ստիպված էին կառքը քշել անցնել։ Երբ համարյա հասել էին քաղաքին, հայրը ձին կանգնեցրեց փայտե կամրջին։ Ձին վրնջալով ծառս էր լինում, իսկ բժիշկը սանձերն ամուր ձգելով, ինչ֊որ բան էր ասում նրան։ Հորդացող գետակը ճողփում էր կամրջի տակ, իսկ տափարակ արտերում հեղեղված ջրերից լճակ էր գոյացել։ Այդ պահին լուսինը դուրս եկավ ամպերի տակից, իսկ քամին կնճռոտել էր պղտոր լճակը։ Լճակի մեջ կրակներ էին առկայծում։ «Ես ուզում եմ քեզ պատմել մորդ մասին», ― խռպոտ ձայնով ասաց հայրը, բայց այդ պահին կամրջի հենասյուներն սկսեցին ահավոր ճռնչալ և ձին ծառս լինելով՝ քաշեց կառքը։ Երբ հայրը վերջապես զսպեց ահաբեկված ձիուն, նրանք արդեն հասել էին քաղաքի փողոցներին։ Բժիշկը վերստին համակվեց լռակյաց ու երկչոտ տրամադրությամբ։

Բուժարանում, խավարի մեջ նստած, Մերին պատուհանից տեսավ հորը՝ ձիով փողոցն անցնելիս։ Երբ Սմիտֆիլդը ձին ախոռ տարավ, բժիշկը սովորության համաձայն իսկույն չբարձրացավ բուժարան տանող աստիճաններով։ Նա մի պահ կանգնեց մթան մեջ, ախոռի դռան առաջ։ Այնուհետև մի քանի քայլ դեպի մյուս մայթ գնաց և հետո կրկին ետ դարձավ խավարի մեջ։

Ախոռի մոտ նստած մարդիկ, որոնք երկու ժամ կլիներ, ինչ հանգիստ զրուցում էին, սկսեցին վիճել։ Ջեկ Ֆիշերը՝ քաղաքի գիշերապահը, Քաղաքացիական պատերազմից ինչ֊որ դեպք էր պատմում, իսկ Դյուկ Ցիթըրը ձեռ էր առնում նրան։ Գիշերապահն սկսեց բարկանալ։ Գավազանը ձեռքին նա կաղալով սկսեց վերուվար անել։ Դյուկ Ցիթըրի բարձր ձայնը խլացրեց միամիտ զոհի ճղճղոցը․ «Ջեկ, ախր ճիշտ եմ ասում է․․․ Հի, հի, հի։ Դու պետք է էդ «ռեբի՞» կողքից հարձակվեիր ու հերն անիծեիր։ Ես որ քո տեղը լինեի, հենց էդպես էլ կանեի, ― բացականչեց նա բարձր քրքրջալով»։ «Դու․․․ դու․․․ դժոխքի ցավը կուտեիր», ― գոռաց գիշերապահը անզոր կատաղությամբ։

Ծեր զինվորը հեռացավ ծաղրված ու բարկացած, Դյուկի ու նրա ընկերների հռհռոցի տակ։ Բարնի Սմիտֆիլդը, որ բժշկի ձին ախոռ տանելուց հետո դուրս էր եկել, դուռը փակելով նույնպես քրքջաց Դյուկի ասածների վրա։ Բժիշկ Քոքրընը նորից մյուս մայթ անցավ ու երբ ոտքը դրեց դեպի բուժարան տանող առաջին սանդղամատին, շրջվեց և ուրախ բացականչեց․ «Բարի գիշեր․․․»։ Ամառային զեփյուռը խաղաց Մերիի այտերին խռիվ եկած մազերի հետ և նա վախեցած տեղից վեր թռավ․ խավարի միջից ասես ինչ֊որ մեկը թոթվեց նրա ուսը։ Հարյուր անգամ կլիներ, աղջիկը տեսել էր հորը՝ երեկոյան, ախոռի մոտից անցնելիս, բայց նա ոչ մի անգամ չէր ողջունել այնտեղ պարապ֊սարապ կանգնածներին։ Քիչ մնաց նույնիսկ հավատար, որ աստիճաններով բարձրացողը հայրը չէ, այլ մեկ ուրիշը։

Ծանր ոտնաձայները շառաչեցին փայտե աստիճաններին և Մերին լսեց, թե ինչպես հայրը ցած դրեց դեղորայքի փոքրիկ, քառակուսի արկղը, որ անբաժան էր նրանից։ Բժիշկը դեռ անսովոր զվարթ տրամադրության մեջ էր, բայց միտքը խռովահույզ էր ու շփոթված։ Մերիին թվաց, թե դռան շեմին տեսավ հոր կերպարանքը։ «Այն կինը երեխա ծնեց», ― վերին սանդղահարթակից լսվեց բժշկի ջերմագին ձայնը։ ― Ո՞վ է երեխա ծնել․․․ Էլե՞նը, ֆերմերի կի՞նը․․․, թե իմ փոքրիկ Մերին․․․»։

Բողոքի բառերը հորդացին բժշկի շուրթերից։ «Ես ուզում եմ իմանալ՝ ով է երեխա ծնել։ Ո՞վ է երեխա ծնել։ Կյանքն այդ բանը չի ընդունում։ Ինչո՞ւ են շարունակ երեխաներ ծնվում», ― հարցրեց նա։

Ժպիտը սառեց բժշկի շուրթերին։ Մերին փոքր֊ինչ բարձրանալով, բռնեց աթոռի բազկատեղերից։ «Քիչ առաջ երեխա էր ծնվում», ― կրկնեց նա։ ― Տարօրինակ է, հը՞․․․ Այս ձեռքերս օգնեցին, որ երեխան լույս աշխարհ գար․․․ իսկ․․․ մահը կողքիս էր․․․»։

Բժիշկ Քոքրընը ոտքը զարնեց սանդղահարթակին։ «Ոտքերս սառել ու հոգնել են կյանքին սպասելուց, որ կյանքից էր ծնվելու․․․», ― ծանրախոհ ասաց նա։ Քիչ առաջ այդ կինն էր տանջվում, իսկ հիմա էլ ես․․․»։

Շառաչող ոտնաձայներից ու հիվանդ մարդու շուրթերից պոկված թախծոտ բառերից հետո լռություն տիրեց։ Փողոցից նորից լսվեց Դյուկ Ցիթըրի բարձր քրքջոցը։

Հետո բժիշկ Քոքրընը մեջքի վրա ընկավ փողոց իջնող նեղլիկ աստիճաններին։ Նա ոչ մի ձայն չհանեց, միայն կոշիկների շառաչյուն ու ընկնող մարմնի խուլ, ահավոր թրմփոց լսվեց։

Մերին քարացավ աթոռին։ Աչքերը փակ սպասեց։ Սիրտը թպրտում էր։ Մարմինը բոլորովին թուլացավ և ոտքից մինչև գլուխ վազեցին սարսուռի մանրիկ կոհակներ՝ կարծես մազե ոտքերով միջատներ էին խաղում նրա մարմնի վրա։

Դյուկ Ցիթըրը Բժշկին բարձրացրեց աստիճաններով ու պառկեցրեց բուժարանի ետևի սենյակներից մեկում։ Ախոռի դռան առաջ նստածներից մեկը հետևեց Դյուկին, ձեռքերը ցավատանջ բարձրացնելով ու ազդրերին խփելով։ Նա մատների արանքում մոռացել էր սիգարեթը, որի առկայծող լույսերը թռչկոտում էին խավարի մեջ։

* Սիրունիկս, մեզ համար մեծ պատիվ է, որ դու զբոսնում ես այստեղ (իտալ․)։

Թարգմանությունը՝  Լաուրա Մանուկյանի

Օրհան Փամուք. «Իմ անունը Կարմիր է» գրքից

Օրհան Փամուք (1952 Ստամբուլ, Թուրքիա)

1. Ես հանգուցյալ եմ

Այժմ ես հանգուցյալ եմ՝ մի ջրհորի հատակին։ Շատ է անցել այն պահից, երբ վերջին շունչս փչեցի, սիրտս վաղուց կանգ է առել, բայց իմ ստոր մարդասպանից բացի ոչ ոք չգիտի, թե գլխիս ինչեր են եկել։ Իսկ նա՝ այդ զզվելին, որպեսզի համոզված լինի, որ ինձ սպանել է, լսեց իմ շնչառությունը, ստուգեց զարկերակս, հետո ոտքով հարվածեց կրծքիս, ինձ տարավ մինչև ջրհորը, նետեց ներքև։

նախ գլուխս խփվեց ջրհորի քարերին և մաս֊մաս եղավ, դեմքս, ճակատս, այտերս ճզմվեցին, ոսկորներս ջարդվեցին, բերանս լցվեց արյունով։

Չորս օր է՝ տուն չեմ գնացել։ Կինս, երեխաներս ինձ են փնտրում։ Աղջիկս անընդհատ արտասվում է, նայում է պարտեզի դռանը, բոլորի աչքը ճանապարհներին է, դռներին։ Իսկապես դռների՞ն է, չգիտեմ։ Գուցե արդեն համակերպվել են. ի՜նչ վատ է։ Որովհետև երբ մարդ նման վայրում է, այնպիսի զգացում է ունենում, ասես դրսում կյանքը նախկինի պես շարունակվում է։ Մինչև ծնվելս անսահման ժամանակ ունեի։ Մահից հետո՝ անսպառ ժամանակ։ Ապրելիս երբեք չէի մտածի այս ամենի մասին. լույսերի մեջ կանցկացնեի կյանքս, երկու սև ժամանակի միջև։

Երջանիկ էի, կարծես թե երջանիկ էի. հիմա եմ հասկանում՝ մեր փադիշահի նկարչական արվեստանոցում ամենալավ մանրանկար անողը ես էի, և չկար մեկ այլ ծաղկող, որ վարպետությամբ ինձ մի քիչ նման լիներ։ Դրսում արած գործերով ամիսը իննսուն-հարյուր աքչե էի վաստակում։ Այս ամենն, իհարկե, ավելի անտանելի է դարձնում իմ մահը։

Միայն նախշեր և մանրանկարներ էի անում, զարդարում էի էջերի եզրերը, շրջանակների մեջ գույներ, գունավոր տերևներ, ճյուղեր, ծաղիկներ, թռչուններ նկարում, ոլոր-մոլոր չինական ոճով ամպեր, մեկը մյուսին փաթաթված տերևներ, գույների անտառներ և նրանց մեջ թաքնված եղնիկներ, նավեր, փադիշահներ, ծառեր, պալատներ, ձիեր, որսորդներ էի նկարում... Հնում երբեմն ամաններ էի զարդարում. երբեմն մի հայելու ետևի մասը, գդալի ներսը, երբեմն Բողազիչիի որևէ ամառանոցի, որևէ տան առաստաղը, երբեմն սնդուկի կափարիչն էի զարդարում։ Իսկ վերջին տարիներին աշխատում եմ միայն գրքերի էջերի վրա, որովհետև մեր փադիշահը շատ էր վճարում զարդանախշ գրքերի համար։

Չեմ ասում, թև մահվանը հանդիպելուն պես հասկացա, որ փողը կյանքում կարևոր չէ. անգամ մահից հետո մարդ գիտի, որ փողը կյանքում կարևոր է։

Այժմ այս վիճակում գիտեմ, որ լսում եք իմ ձայնը և այս հրաշքին նայելով՝ ասում եք. «Հերիք է պատմես, թե որքան գումար ես աշխատել կյանքում։ Պատմիր, թե ինչ ես տեսնում այդտեղ։ Ի՞նչ կա մահից հետո, որտե՞ղ է հոգին, ինչպիսի՞ն են դրախտն ու դժոխքը, այնտեղ ինչե՞ր ես տեսնում։ Մահն ինչպիսի՞ բան է, մարմինդ ցավո՞ւմ է»։

Ճիշտ եք, մարդուն միշտ հետաքրքրում է, թե մահից այն կողմ ինչ կա։ Զուտ այդ հետաքրքրությունից՝ արյունալի պատերազմներում դիակների արանքով քայլողների մասին պատմություններ են պատմվել... Հոգին ավանդող վիրավոր ռազմիկների մեջ մահացող ու հարություն առնող մեկին կհանդիպեմ, նա ինձ կպատմի մյուս աշխարհի գաղտնիքների մասին։ Այս մարդուն Թեմուրի զինվորները թշնամի կարծելով՝ թրի մի հարվածով երկու կես կանեն, նա էլ կկարծի, որ մահից հետո մյուս աշխարհում մարդ երկու մասի բաժանված է ապրում։ Նման բան չկա։ Անգամ կարող եմ ասել, որ կյանքում իրարից բաժանված հոգիներն այստեղ միանում են։ Բայց չնայած անհավատների, այնկողմնային կյանքին չհավատացողների և սատանային հնազանդվողների պնդումներին՝ կա մի այլ աշխարհ, կա գոհունակություն։ Ապացույցն այն է, որ այնտեղից ձեզ ձայն եմ տալիս։ Մահացա, բայց ինչպես տեսնում եք, չեմ վերացել։ Մյուս կողմից՝ ստիպված եմ ասել, որ Ղուրանում հիշատակված հոսող գետերով դրախտի արծաթե պալատներին, հասած մրգերով, մեծ տերևներով ծառերին, կույս գեղեցկուհիներին չհանդիպեցի։ Մինչդեռ հիշում եմ, թե «Իրադարձություն» սուրահում պատմվող դրախտի այդ խոշոր աչքերով հուրիներին քանի անգամ եմ հաճույքով պատկերել։ Իհարկե, չտեսա նաև ոչ միայն Ղուրանում նկարագրված, այլև Իբն-ի Արաբիի երազած, չափազանցրած կաթի, գինու, քաղցր ջրի և մեղրի այդ չորս գետերը։ Այնկողմնային աշխարհի հույսերով և երազանքներով ապրող մարդկանց չեմ ուզում հուսահատեցնել, այդ պատճառով պետք է ասեմ, որ պատմածներս միայն իմ սեփական դրության հետ են կապված։ Ցանկացած հավատացյալ մարդ, ով մահից հետո կյանքի մասին մի քիչ գաղափար ունի, կընդունի, որ իմ վիճակում գտնվող մարդու համար դժվար է տեսնել դրախտի գետերը։

Կարճ ասած՝ մանրանկարիչների և վարպետների շրջապատում Զարիֆ Էֆենդի անունով հայտնի մարդը՝ ես, մահացել եմ, բայց հողին չեմ հանձնվել։

Այդ պատճառով էլ հոգիս ամբողջովին չի կարողացել լքել մարմինս։ Դրախտ, դժոխք, որտեղ էլ որ լինի իմ ճակատագիրը, որպեսզի հոգիս կարողանա նրան մոտենալ, մարմինս պետք է դուրս գա կեղտի միջից։ Այս արտասովոր դեպքը, որ կարող էր ուրիշներին էլ պատահել, իմ հոգուն ցավ է պատճառում։ Չեմ զգում, որ գանգս մաս֊մաս է եղել, որ մարմնիս կեսը սառույցի պես հոտում է կոտրվածքների և վերքերի մեջ, միայն զգում եմ, որ մարմինս լքելու համար հոգիս տառապում է։ Կարծես ամբողջ աշխարհն իմ մեջ մի տեղ է կծկվել։

Այդ կծկվածության զգացումը կարող եմ միայն այդ յուրահատուկ մահվան պահին ունեցածս թեթևության զգացումի հետ համեմատել։ Երբ անսպասելի հարվածից գանգս փշրվեց, անմիջապես հասկացա, որ այդ ստորն ուզում է ինձ սպանել, բայց չհավատացի, որ կկարողանա։ Հույսով լի էի, բայց արվեստանոցի և տանս միջև եղած իմ խունացած կյանքն ապրելիս դա երբեք չէի զգացել։ Մատներով, եղունգներով և ատամներով կրքոտ փաթաթվեցի կյանքին։ Գլխիս ստացած մյուս հարվածների ցավերի պատմություններով չհոգնեցնեմ ձեզ։

Երբ ցավով հասկացա, որ մահանալու եմ, տարօրինակ թեթևության զգացում ունեցա։ Այդ անցումային պահն ապրեցի այս թեթևության զգացումով։ Այդ պահը նման էր նրան, երբ մարդն իր երազում ինքն իրեն քնած է տեսնում։ Ամենավերջում իմ ստոր մարդասպանի ձնոտ, ցեխոտ կոշիկները տեսա։ Աչքերս փակեցի, ասես քնելու էի և սկսեցի լողալ քաղցր երազների մեջ։ Այժմ բողոքում եմ ոչ թե այն պատճառով, որ ատամներս բոված սիսեռի հատիկների պես բերանս են լցվել, դեմքս անճանաչելի է դարձել կամ որ ընկած եմ ինչ֊որ ջրհորի հատակին, այլ որովհետև մարդիկ կարծում են, թե դեռ ողջ եմ։ Այն, որ ինձ սիրող մարդիկ հաճախ իմ մասին մտածելով՝ կարծում են, թե Ստամբուլի մի անկյունում հիմարի պես իմ գործերով եմ զբաղված, անգամ՝ թե ուրիշ կնոջ ետևից եմ ընկել, իմ անհանգիստ հոգուն տառապանք է պատճառում։ Թող հնարավորինս շուտ գտնեն իմ մարմինը, նամազ անեն և արդեն հողին հանձնեն։ Եվ որ ամենակարևորն է՝ թող ինձ սպանողին գտնեն։ Ուզում եմ իմանաք, որ մինչև այդ ստորը չգտնվի, անգամ ամենաշքեղ գերեզմանում անհանգիստ պտտվելու եմ, բոլորիդ կասկածամտություն եմ ներշնչելու։ Գտեք մարդասպան այդ շան ծնունդին, ես էլ ձեզ մեկ առ մեկ կպատմեմ, թե մյուս աշխարհում ինչեր եմ տեսել։ Բայց ինձ սպանողին գտնելուց հետո թող աքցանով խոշտանգեն նրան, ութ-տասը ոսկոր, նախընտրելի է՝ կրծքավանդակի ոսկորները, կամաց-կամաց ճզմելով ջարդեն, հետո էլ այդ զզվելի ու յուղոտ մազերը մեկ առ մեկ պոկեն՝ գանգամաշկի մեջ անցքեր բացելով։

Իմ հանդեպ այդքան թշնամանք ունեցող մարդասպանն ո՞վ է, այդքան անսպասելի ինձ ինչո՞ւ սպանեց։ Հետաքրքրվեք այդ ամենով։ Աշխարհը լի է անարժան մարդասպաններով, դուք կասեք, ի՞նչ տարբերություն, եթե մեկը սպանվի։ Ուրեմն ձեզ այս պահից ի վեր զգուշացնում եմ. իմ մահվան թիկունքում մեր հավատին, մեր ավանդույթներին, մեր աշխարհայացքին դեմ զզվելի դավեր են նյութում։ Բացեք ձեր աչքերը, ձեր հավատացած և ապրած կյանքի, իսլամի թշնամիներն ինձ ինչո՞ւ սպանեցին, իմացեք, թե ինչ պատճառով կարող են ձեզ մի օր սպանել։ Մեծ քարոզիչ էրզրումցի Նուսրեթ հոջայի ասածները մեկ առ մեկ իրականանում են։ Եթե նույնիսկ մեզ պատահածները գրքի տեսքով գրառվեն, ասեմ ձեզ, որ անգամ ամենապրոֆեսիոնալ ծաղկողները երբեք ոչինչ չեն նկարի։ Ճիշտ Ղուրանի պես (ինձ հանկարծ սխալ չհասկանաք), այս գրքի ցնցող ուժի պատճառն էլ այն կդառնա, որ այնտեղ ոչ մի նկար չկա։ Կասկածում եմ, որ կհասկանաք դա։

Տեսե՛ք, ես էլ, երբ աշակերտ էի, վախենում էի խորքից եկող ճշմարտությունից, այն կողմից եկող ձայներից, այդ պատճառով ուշադրություն չէի դարձնում, ծաղրում էի այդպիսի բաները։ Վերջս եղավ այս խայտառակ ջրհորի հատակը։ Ձեր գլխին էլ կարող է գալ սա։ Ուշադիր եղեք։ Հիմա միայն հույս ունեմ, որ եթե մի լավ փտեմ, գուցե այդ զզվելի հոտով կարողանան գտնել ինձ, ուրիշ ոչինչ չեմ կարողանում։ Մեկ էլ պատկերացնում եմ, թե ինչպես է մի բարի մարդ տանջելու իմ խայտառակ մարդասպանին։

2. Իմ անունը Քարա է

Տասներկու տարի անց լուսնոտի նման մտա Ստամբուլ, այն քաղաքը, որտեղ ծնվել ու մեծացել եմ։ Մահացողների մասին ասում են, որ նրանց հողն է կանչում, իսկ ինձ մահն էր կանչում։ Սկզբում, երբ մտա քաղաք, կարծեցի, թե միայն մահ կա, հետո համեմատեցի սիրո հետ։ Բայց սերն այն ժամանակ, երբ առաջին անգամ մտա Ստամբուլ, քաղաքի հետ կապված հուշերիս չափ երկար և մոռացված մի բան էր։ Տասներկու տարի առաջ Ստամբուլում իմ մորաքրոջ փոքր աղջկան սիրահարվեցի։ Ստամբուլից հեռանալուց միայն չորս տարի անց Իրանի անծայրածիր տափաստաններում, ձնոտ սարերում և տխուր քաղաքներում թափառելիս, փոստատար աշխատելիս, հարկ հավաքելիս զգացի, որ կամաց-կամաց մոռանում եմ Ստամբուլի փոքրիկ սիրելիիս դեմքը։ Անհանգստանալով՝ փորձեցի հիշել, բայց ինչքան էլ սիրեի, հասկանում էի, որ մարդ մոռանում է դեմքերը, որոնք երկար ժամանակ չի տեսնում։ Արևելքում քարտուղարություն անելով և ճանապարհորդելով՝ փաշաների համար ծառայելով անցկացրածս վեցերորդ տարում արդեն գիտեի, որ իմ երազանքների մեջ պատկերացրած դեմքը Ստամբուլի իմ սիրելիի դեմքը չէ։ Գիտեմ, որ վեցերորդ տարում իմ սխալ հիշած դեմքը ավելի ուշ՝ ութերորդ տարում մի անգամ էլ մոռացա և կրկին որպես մեկ այլ դեմք սկսեցի հիշել։ Տասներկու տարի անց, երբ երեսունվեց տարեկանում վերադարձա իմ քաղաքը, ցավով հասկացա, որ սիրելիիս դեմքը վաղուց եմ մոռացել։ Իմ ընկերների, բարեկամների, իմ թաղի ծանոթների մեծ մասն այս տասներկու տարվա ընթացքում մահացել էին։ Նեղուցին նայող գերեզմանատուն գնացի, աղոթեց մորս և իմ բացակայության ընթացքում մահացած մորեղբայրներիս համար։ Ցեխոտ հողի հոտը խառնվեց իմ հուշերին, մեկը կոտրել էր մորս գերեզմանի կողքին դրված թասերից մեկը։ Չգիտեմ ինչու կտորտանքներին նայելիս սկսեցի արտասվել։ Հանգուցյալների՞ համար, այդքան տարի անց տարօրինակ կերպով ապրելո՞ւս, թե՞ ճիշտ հակառակը զգալուս, կյանքի ճանապարհորդության ավարտին հասնելս զգալու համար էի արտասվում, չգիտեմ։ Թեթև ձյուն սկսվեց։ Այստեղ-այնտեղ քշվող ձյան հատուկենտ փաթիլներին էի նայում մտասուզված, իմ կյանքի անհայտությունների մեջ ճանապարհս էի կորցրել, երբ տեսա, որ գերեզմանոցի մութ անկյուններից մեկից մի շուն է նայում ինձ։ Արցունքներս դադարեցին։ Քիթս սրբեցի։ Տեսնելով, որ սև շունն ընկերաբար շարժում է պոչը, դուրս եկա գերեզմանոցից։ Ավելի ուշ հայրական կողմից մեր ազգականներից մեկի հին տներից մեկը վարձելով՝ տեղավորվեցի այդ թաղում։ Տանտիրուհին ինձ նմանեցրեց պատերազմի ժամանակ սաֆավիդ զինվորների սպանած որդուն։ Տունը կարգի էր բերելու, ինձ համար ուտելիք էր պատրաստելու։ Ասես ոչ թե Ստամբուլ էի եկել, այլ ժամանակավոր տեղավորվել էի աշխարհի մյուս ծայրին գտնվող արաբական քաղաքներից մեկում, ասես ցանկանալով իմանալ, թե քաղաքն ինչպիսի բան է, դուրս եկա փողոց, երկար քայլեցի։ Փողոցնե՞րն էին նեղացել, թե՞ ինձ էր այդպես թվում։ Որոշ տեղերում, իրար ձգվող տների միջև սեղմված փողոցներում բեռնավորված ձիերին չբախվելու համար ստիպված էի պատերին, դռներին քսվելով քայլել։ Հարուստները շատացե՞լ էին, թե՞ ինձ էր այդպես թվում։ Մի շքեղ կառք տեսա, նման բան ոչ Արաբիստանում, ոչ էլ Պարսկաստանում չկար։ Հպարտ ձիերի կրած ամրոցի էր նման։ Չեմբերլիթաշի մոտ Թավուքփազարըից եկող զզվելի հոտերի մեջ իրար կողքի կանգնած, ցնցոտիավոր անամոթ մուրացկանների տեսա։ Մեկը կույր էր և ձյան թափվող փաթիլներին նայելով՝ ժպտում էր։

Եթե առաջ ասեին, որ Ստամբուլն ավելի աղքատ, ավելի փոքր, ավելի երջանիկ էր, գուցե չհավատայի, բայց սիրտս այդպես էր հուշում։ Իմ թողած սիրելիի տունը պատված էր լորենիներով և շագանակենիներով։ Հարցրի, ասացին, որ այնտեղ արդեն ուրիշն է ապրում։ Իմ սիրելիի մայրը՝ մորաքույրս, մահացել էր, նրա ամուսինն ու դուստրը տեղափոխվել էին, և ինչպես ասացին դռան մոտ կանգնած մարդիկ, ովքեր այդպիսի դեպքերում չեն նկատում, թե ինչպես են կոտրում ձեր սիրտը և երազանքները, նրանց գլխով շատ փորձանք էր անցել։ Հիմա չպատմեմ ձեզ այդ ամենի մասին, բայց ասեմ, որ հին այգու լորենու ճյուղերից ճկույթ մատիս մեծությամբ սառույցի կտորներ էին թափվում, ժամանակին տաք, կանաչ և արևոտ ամառային օրերով լի այգին դժբախտությունից, ձյունից և անխնամությունից մարդուն ստիպում է մտածել մահվան մասին։

Բարեկամներիս դժբախտությունները մասամբ գիտեի մորաքրոջս ամուսնու՝ ինձ Թավրիզ ուղարկած նամակից։ Այդ նամակում մորաքրոջս ամուսինն ինձ կանչում էր Ստամբուլ, ասում էր, որ մեր սուլթանի համար գաղտնի գիրք է պատրաստում, ուզում է, որ իրեն օգնեմ։ Նա լսել էր, որ ես մի շրջան Թավրիզում օսմանյան փաշաների, նահանգապետերի, Ստամբուլի խնդրառուների համար գրքեր էի պատրաստում։ Թավրիզում իմ պատրաստած գրքերի համար գումար էի ստանում ռազմիկներից և օսմանյան զինվորներից, գտնում էի ծաղկողների և գրիչների, որոնք դեռ քաղաքը չէին լքել և Քազվին կամ այլ օտար քաղաքներ չէին գնացել, և աղքատությունից ու անտարբերությունից բողոքող այս մեծ վարպետներին էջերը գրել, նկարել, կազմել տալով՝ գիրքը Ստամբուլ էի ուղարկում։ Եթե երիտասարդ տարիքում մորաքրոջս ամուսնու՝ գրքի զարդարման և գեղեցիկ գրքի հանդեպ ինձ փոխանցած սերը չլիներ, այս գործով չէի զբաղվի։ Մորաքրոջս ամուսնու հին տան փողոցի՝ դեպի շուկա գնացող փողոցի անկյունում աշխատող վարսավիր վարպետը դեռ իր վարսավիրանոցում նույն հայելիների, սափրիչների, թասերի, օճառների հետ էր։ Նայեցինք իրար, բայց չգիտեմ՝ ճանաչեց ինձ։ Ուրախացա, երբ տեսա, որ տաք ջրով լցված՝ գլուխ լվանալու թասն առաստաղից կախված շղթայի ծայրին դեռ նույն աղեղը գծելով ետ ու առաջ է անում։ Երիտասարդությանս որոշ թաղեր, որոշ փողոցներ տասներկու տարում այրվելով՝ մոխիր ու փոշի դառնալով՝ անհետացել էին, նրանց փոխարեն շների ոտնահետքեր, երեխաներին վախեցնող հրդեհի հետքեր էին երևում, իսկ որոշ տեղերում ինձնմաններին զարմացնող շքեղ տներ էին կառուցվել։ Մի քանիսի պատուհասներին ամենաթանկ, գունավոր վենետիկյան ապակիներ էին։ Բարձր պատերից կախվող պատշգամբներից հասկացա, որ իմ բացակայության ընթացքում Ստամբուլում շատ են երկհարկանի շքեղ տներ կառուցվել։

Ինչպես շատ ուրիշ քաղաքներում, Ստամբուլում էլ էր փողը կորցրել իր արժեքը։ Արևելքում գտնվելուս տարիներին մի աքչեով չորս հարյուր ղիրհեմանոց մեծ հաց թխող թոնրատներն այժմ նույն գումարով դրա կեսը և բացի այդ անհամ, իմ մանկությունն ընհանրապես չհիշեցնող հաց էին վաճառում։ Եթե լուսահոգի մորիցս տասներկու ձվի համար երեք աքչե ուզեին, կասեր՝ քանի դեռ հավերը երես չեն առել, գլխներիս չեն նստել, փախչենք ուրիշ աշխարհ, բայց ես գիտեմ, որ արժեզրկումն ամենուր է։ Ասում էին, որ Ֆլամենկոյից, Վենետիկից եկող առևտրական նավերում սնդուկները լի են կեղծ փողերով։ Դրամահատարանում հնում հարյուր դիրհեմ արծաթից հինգ հարյուր աքչե էին ստանում, իսկ այժմ սաֆավիդների դեմ անավարտ պատերազմների պատճառով սկսել են ութ հարյուր աքչե հատել։ Ենիչերիները, տեսնելով, որ իրենց ստացած աքչեները նեղուցն են նետել, և դրանք բանջարավաճառի նավամատույցից թափվելով՝ կանաչ լոբու պես ծովում լողում են, ապստամբել էին, սուլթանի պալատը շրջապատել թշնամու ամրոցի պես։

Նուսրեթ անունով մի հոջա, որ Բեյազիդի մզկիթում քարոզ էր անում և պնդում, որ Մուհամմեդ մարգարեի տոհմից սերող սեյյիդ է, այդ անբարոյականությունների, խարդախությունների, մարդասպանությունների, կողոպուտների ընթացքում նշանավոր էր դարձել։ Էրզրումցի անունով քարոզիչը պատմում էր վերջին տասը տարում Ստամբուլի փորձանքների, Բահչեքափը և Քազանջըլար թաղամասի հրդեհների, քաղաքում ամեն անգամ տասնյակ հազարավորների կյանքը խլող ժանտախտի, սաֆավիդների դեմ պատերազմում չնայած այդքան զոհեր տալուն՝ ոչ մի արդյունքի չհասնելու, Արևմուտքում քրիստոնյաների ապստամբությունների և փոքրիկ օսմանյան ամրոցները ետ խլելու, Մուհամմեդ մարգարեի ճանապարհից շեղվելու, Ղուրանի խրատներից հեռանալու, քրիստոնյաների հանդեպ հանդուրժողականություն ցուցաբերելու, գինու ազատ վաճառքի, թեքքեներում երաժշտական գործիքներ նվագելու մասին։ Էրզրումցու ելույթից ոգևորված պատմելով՝ այս լուրերն ինձ փոխանցող թթու վաճառողն ասաց նաև շուկաները ողողած կեղծ փողերի, նոր դուկանների, առյուծավոր կեղծ ֆլորինների, աստիճանաբար ավելի քիչ արծաթ պարունակող աքչեների, փողոցներում շատացած չերքեզների, աբազաների, մինգերացիների, բոսնիացիների, վրացիների, հայերի պես մարդկանց, մարդուն լուրջ և անդառնալի անբարոյականության գիրկը նետող ամեն ինչի մասին։ Անբարոյականները, ապստամբները հավաքվում են սրճարաններում, մինչև առավոտ բամբասում են։ Անհայտ կիսամերկ մարդիկ, թմրամոլ խենթեր, Քալենդերիների մնացորդները ցույց տալով, թե որն է Ալլահի ճանապարհը, թեքքեներում մինչև առավոտ երաժշտության տակ պարելով՝ այստեղ-այնտեղ շամփուրներ խրելով, ամեն տեսակի անշնորհքություն անելուց հետո իրար հետ և փոքրիկ տղաների հետ սիրով են զբաղվում։

Ուդի անուշ ձայն լսեցի, արդյոք դա՞ էր իմ փնտրածը, թե՞ հուշերս և ցանկություններս իրար խառնած թթու վաճառողին այլևս չկարողանալով դիմանալ՝ միտքս ինձ ելք հուշեց։ Միայն գիտեմ, որ եթե մի քաղաքը շատ եք սիրում, այնտեղ շատ եք զբոսնում, տարիներ անց այդ քաղաքի փողոցները ոչ միայն ձեր հոգին, այլև ձեր մարմինն ինքնըստինքյան կճանաչի, ամենատխուր պահին անգամ ոտքերն իրենք իրենց ձեզ կտանեն դեպի ձեր սիրելի բլուրը։

Այսպիսով, նալբանդ շուկայից դուրս գալով՝ նայեցի Սուլեյմանիյե մզկիթի կողքին դեպի նեղուցը թափվող ձյանը, հյուսիս նայող կտուրների, գմբեթների անկյուններում հյուսիսային սառը քամուց ձյունն արդեն սառել էր։ Քաղաք մտնող մի նավ ինձ փայլուն ողջույն ուղարկեց, իջնող առագաստները նեղուցի մակերեսի մոխրագույնին էին նմանվել։ Կիպարիսր և թխկենին, կաթիլների տեսքը, երեկոյի տխրությունը, ներքևի թաղերի ձայները, վաճառողների և մզկիթի բակում խաղացող երեխաների բղավոցները միանալով գլխումս՝ ստիպում էին զգալ, որ սրանից հետո կյանքս քաղաքից դուրս ոչ մի տեղ չեմ կարող ապրել։ Մի պահ կարծեցի, որ տարիներ առաջմոռացված սիրելիիս դեմքը կհայտնվի աչքերիս առաջ։ Զառիթափով իջա ներքև։ Մտա բազմության մեջ։ Երեկոյան էզանից հետո թոք տապակողի խորտկարանում հաց կերա։ Դատարկ խորտկարանի տիրոջ պատմություններն ուշադիր լսեցի։ Նա ինձ կատվի պես էր նայում ու կերակրում։ Նրանից ներշնչվելով և նրա նկարագրությամբ՝ երբ մութն ընկնելուց հետո Էսիր շուկայի ետևի նեղ փողոցներից մեկը մտա, այնտեղ մի սրճարան գտա։ Ներսում բազմամարդ էր և տաք։ Թավրիզում, իրանյան քաղաքներում դրա նման շատ սրճարաններ էի տեսել, և այնտեղ ոչ թե մեդդահ, այլ փերդեդար կոչվող մի պատմող է վառարանի կողքին, մի քիչ բարձր տեղում նստում։ Մի նկար, հաստ թղթի վրա արագ, բայց հմտորեն արված շան նկար բացեց և կախեց, խոսքի ընթացքում նկարի շանը ցույց տալով՝ իր պատմությունն այդ շան անունից էր անում։

3. Ես շուն եմ

Ինչպես տեսնում եք, ժանիքներս այնքան սուր են ու երկար, որ դժվարությամբ են տեղավորվում բերանումս։ Գիտեմ, որ սարսափելի տեսք ունեմ, բայց ինձ դուր է գալիս։ Մի անգամ մի մսագործ, նայելով իմ ժանիքների մեծությանն, ասաց. «Սա հո շուն չի, խոզ է»։

Նրա ոտքն այնպես կծեցի, որ ատամներիս ծայրին զգացի, թե ինչպես եմ յուղոտ մսից հետո հասնում ազդրի կոշտ ոսկորին։ Դա շան համար ոչինչ է. ներսից եկող զայրույթով վատ թշնամու մսի մեջ ատամները խրելու չափ հաճելի ոչինչ չի կարող լինել։ Երբ այդպիսի հնարավորություն եմ ունենում, կծելու արժանի զոհի՝ իմ առջևով հիմարի պես անցնելու պահին աչքերս սևանում են, ատամներս կարծես ցավում են և առանց նկատելու՝ կոկորդիցս ձեզ վախեցնող մռնչոցներ եմ սկսում արձակել։

Ես շուն եմ, և դուք էլ, քանի որ ինձ պես տրամաբանող էակներ չեք, մտածում եք, որ շները չեն կարող խոսել։ Բայց մյուս կողմից՝ կարծես հավատում եք, որ հանգուցյալները խոսում են, հավատում եք հեքիաթներին, որտեղ հերոսներն օգտագործում են իրենց չիմացած բառերը։ Շները խոսում են, բայց նրանց համար, ովքեր լսում են իրենց։ Լինում է, չի լինում, մի մայրաքաղաքի ամենամեծ մզկիթներից մեկում, դե, ասենք՝ Բեյազիդ մզկիթում, մի հեռու քաղաքից մի անփորձ հոջա է գալիս։ Երևի պետք է անունը գաղտի պահենք, օրինակ՝ Հուսրեթ հոջա ասենք նրան, բայց էլ ինչ սուտ ասեմ, հիմար հոջա էր։ Որքան հիմար էր, այնքան շատ էր խոսում, մաշալլահ, այդքան էլ ուժ ուներ։ Ամեն ուրբաթ մարդկանց այնքան էր ոգևորում, այնպես էր ստիպում արտասվել, որ ուշաթափվողներ, վատացողներ էին լինում։ Վայ, հանկարծ սխալ չհասկանաք, մյուս ուժեղ խոսք ունեցող հոջաների պես երբեք չէր արտասվում, ճիշտ հակառակը, մինչ մյուսներն արտասվում էին, նրա թարթիչն անգամ չէր շարժվում, կարծես մարդկանց կշտամբելով խոսելիս՝ նրանց ավելի շատ էր ուժ տալիս։ Երևի մարդիկ սիրում էին, որ իրենց կշտամբում է, բոլոր այգեպանները, երիտասարդները, հալվա պատրաստողները, մի շարք այլ մարդիկ և նրա պես շատ այլ հոջաներ այս մարդու ծառան էին դարձել։ Էհ, նա էլ հո շուն չի, կաթ խմած մարդ արարած է. այս երկրպագուների բազմության առաջ իրեն կորցնում էր, մեկ էլ տեսավ, որ բազմությանը արտասվել ստիպելու չափ իրենց վախեցնելն էլ է հաճույք պատճառում, բացի այդ, այդ գործում ավելի մեծ շահույթ կա, այնքան ոգևորվեց, որ անգամ ասաց. «Թանկացման, ժանտախտի, պարտությունների միակ պատճառն այն է, որ մեր մարգարեի ժամանակի իսլամը մոռանալով՝ այլ գրքերի և ստերի հավատացինք։ Մուհամմեդ մարգարեի ժամանակ մևլիթ կարդալ տալի՞ս էին։ Հանգուցյալի քառասուն օրվա ծիսակատարություն անել, հոգու համար հալվա և լոխում պատրաստել կա՞ր։ Մուհամմեդ մարգարեի ժամանակ Ղուրանը երգի պես կարդալ կա՞ր։ Մինարեթ բարձրանալով՝ ձայնս ի՜նչ գեղեցիկ է, արաբերենս ի՜նչ գեղեցիկ է, արաբի պես եմ խոսում ասելով գոռոզանալ, կնոջ պես կոտրատվելով երգեցիկ էզան ասել կա՞ր։ Գերեզման գնալով՝ արտասվում են, հանգուցյալներից օգնություն են խնդրում, դամբարաններ գնալով՝ հեթանոսների պես քարերին են երկրպագում, ծառերից թաշկինակ են կապում, զոհաբերություն են անում։ Մուհամմեդ մարգարեի ժամանակ այս խելք սովորեցնող աղանդավորները կայի՞ն։ Նրանց ուսուցիչ Իբնի Արաբին, Ֆիրավունի՝ հավատով մահանալու վրա երդում տալով՝ մեղավոր դարձավ։ Թարիքաթի մարդիկ, մեվլևիները, հալվեթիները, քալենդերիները, երաժշտական գործիքներ նվագելով՝ Ղուրան կարդալով, տղա-աղջիկ, բոլորը միասին, աղոթում ենք ասող, բայց իրականում պարողները անհավատներ են։ Թեքքեները պետք է փակվեն, նրանց արմատները պետք էյոթ արշին հողի տակ թաղվեն, հողը պետք է ծովը լցնել, որպեսզի միայն այնտեղ կարողանան նամազ անել»։ Ավելի շատ զայրանալով, թքոտելով՝ այս Հուսրեթ հոջան ասաց. «Հե՜յ, հավատացյա՛լ մարդիկ, սուրճ խմելը հարամ է։ Մեր մարգարե Մուհամմեդն ասել է, որ այն թմրեցնում է մարդու ուղեղը, ծակում է ստամոքսը, ողնաշարի ծռություն ու անպտղություն է առաջացնում, և քանի որ սուրճը սատանայի խաղն է եղել, այն չեն խմել։ Բացի այդ, այժմ սրճարաններն իրենց հաճույքի համար ապրող մարդկանց, հաճույքներով տարված հարուստների, դեմ առ դեմ նստած՝ տարբեր անշնորհքություններ անողների տեղ է։ Նախևառաջ պետք է սրճարանները փակել, հետո՝ թեքքեները։ Աղքատները սուրճ գնելու փող ունե՞ն։ Գնում են սրճարաններ, սուրճից հարբում են, ամեն ինչ այնպես են իրար խառնում, այնտեղ ցանկացած շան ասածը որպես ճշմարտություն ընդունելով՝ լսում են։ Չեն մտածում, որ շունն ինձ ու մեր հավատն է հայհոյում»,― ասում է Հուսրեթ հոջան։

Ձեր թույլտվությամբ, այս պարոնի վերջին խոսքին ուզում եմ պատասխան տալ։ Մենք գիտենք, որ հաջը-հոջաների և իմամների հավաքականը մեզ՝ շներիս չի սիրում։ Իմ կարծիքով՝ խնդիրը միայն Մուհամմեդ մարգարեի վրա քնած-մնացած կատվին չարթնացնելու հետ է կապված։ Ուզում եմ ասել, որ կատվի հանդեպ ցուցաբերված այս նրբանկատությունը մեր հանդեպ երբեք ցույց չեն տալիս, և անգամ այս երախտամոռ մարդուն հայտնի է, որ այդ կենդանու հետ մեր հավերժական պատերազմի պատճառով Ռուսուլուլլահը շներին ատում է։ Մսում Են, որ սրբապիղծ ենք, դրա համար թույլ չեն տալիս մզկիթ մտնել, դարեր ի վեր մզկիթների բակերում ծառայողների երկար ավելներով ծեծվել ենք, այս ամենը վատ նպատակ հետապնդող այս սուտ մեկնաբանությունների հետևանքն է։ Ձեզ Ղուրանի ամենագեղեցիկ սուրահներից «Քարանձավն» եմ ուզում հիշեցնել։ Ոչ թե այն պատճառով, որ այս սրճարանում Ղուրան կարդացածներ չկան, այլ որովհետև ուզում եմ հիշողությունը թարմացնել։ Այս սուրահում հեթանոսների հետ ապրելուց հոգնած յոթ երիտասարդի մասին է խոսքը։ Նրանք մի քարանձավ են մտնում ու քնում։ Ալլահը նրանց ականջներին մեկական կնիք է դնում և նրանց ուղիղ երեք հարյուր ինը տարի քնեցնում է։ Երբ արթնանում Են, միայն այս յոթ երիտասարդներից մեկը մարդկանց հանդիպելիս չկարողանալով ծախսել ձեռքի դրամը, հասկանում է, որ շատ ժամանակ է անցել, շատ է զարմանում։ Թույլ տվեք ձեզ հիշեցնել մարդ արարածի կապվածությունն Աստծու հետ, նրա հրաշքները, ժամանակի անցողիկությունը, խոր քնի քաղցրությունը պատմող սուրահի տասնութերորդ հայաթը, ուր խոսք է գնում Էսհաբ-ը Քեհֆ հայտնի քարանձավի, որտեղ յոթ եղբայրները քնած են եղել, մուտքի մոտ նստած մի շան մասին։ Իհարկե, բոլոր շները կարող են հպարտ լինել, որ իրենց մասին խոսվում է Ղուրանում։ Որպես շուն հպարտանում եմ այդ սուրահի համար և թշնամիներին, մեզ նվաստացնող էրզրումցիներին ասում եմ, որ գուցե խելքները գլուխները հավաքեն։ Այդ դեպքում ո՞րն է շների դեմ այս թշնամանքի պատճառը։ Ինչո՞ւ եք ասում, որ շունը կեղտոտ է, ինչո՞ւ երբ ձեր տուն շուն է մտնում, ամբողջ տունը մաքրում, լվանում եք։ Ինչո՞ւ եք ասում, որ մեզ դիպչելով պղծվում են, ձեր հագուստի ծայրով շների թաց մազերին դիպչելիս ինչո՞ւ եք որոշում, որ պետք է ջղային խենթ կնոջ պես այդ հագուստը յոթ անգամ լվանալ։ Եթե շունը մի կաթսա է լպստում, ինչո՞ւ եք ասում, որ կամ պետք է դեն նետել, կամ էլ կաթսայագործն այն պետք է նորից կլայեկի։ Կատուներն արդեն ինչքան ժամանակ է՝ գյուղից դուրս գալով՝ անցել են նստակյաց կյանքի, մտել են քաղաք, բայց հովվաշները մնացել են գյուղերում, միևնույն է, մենք՝ շներս, կեղտոտ ենք համարվում։ Իսլամից առաջ տասներկու ամիսներից մեկը շան ամիս էր։ Իսկ հիմա, եթե շուն ես, ուրեմն փորձանք ես բերելու։ Այս երեկո ձեզ՝ իմ ընկերներին, սեփական խնդիրներով չեմ ուզում զբաղեցնել և հուզել, իմ զայրույթը նրանից է, որ մեր հոջաները սրճարաններում պատմություններ են անում։ Այս էրզրումցի Հուսրեթի հոր անհայտության մասին որ խոսեմ, ի՞նչ կասեք։ Ինձ էլ ասում են, թե՝ ի՞նչ ձևի շուն ես, տերդ մի սրճարանում նկար է կախել, պատմություն անող մեդդահ է, իսկ դու նրան պաշտպանելու համար հոջաներին ես լեզուդ երկարացնում։ Աստված հեռու պահի, լեզուս չեմ երկարացնում. ես մեր սրճարանները շատ եմ սիրում։ Գիտեք, չեմ տխրում, որ իմ նկարն այսքան էժան թղթի վրա են նկարել կամ էլ նրա համար, որ շուն եմ, ես տխուր եմ, որովհետև ձեզ հետ մարդավարի չեմ կարողանում նստել, սուրճ խմել... Մենք խենթանում ենք սուրճի և մեր սրճարանների համար... Բայց դա ի՞նչ է... Վարպետս, տեսեք, ինձ ջազվեից սուրճ է տալիս։ Նկարը սուրճ խմո՞ւմ է՝ կասեք դուք, տեսեք, տեսեք, շունն ինչպես է հաճույքով սուրճ խմում։ Օօ՜հ, ինչ լավ էր, տաքացա, թարմացա, գլուխս սկսեց աշխատել և տեսեք՝ ինչ մտածեցի։ Գիտե՞ք, Վենետիկի դոժը մեր սուլթանի դուստր Նուրհայաթին որպես նվեր չինական մետաքսի կտորեղենից, կապույտ ծաղիկներով չինական ծաղկամաններից բացի էլ ի՞նչ էր ուղարկել։ Մետաքսե մազերով, սամույրից էլ փափուկ, սեթևեթող ֆրանսիական շուն։ Այս շունն այնքան սեթևեթող էր, որ կարմիր մետաքսե հագուստ ուներ։ Մեր ընկերներից մեկը նրա հետ սեր էր արել, դրանից գիտեմ։ Այս շունը սեր անելուց անգամ շորերը չի հանում։ Ֆրանսիացիների մոտ բոլոր շներն էլ հագուստով են ման գալիս։ Այնտեղ անգամ պատմում են, որ երբ մի ազնվազարմ ֆրանսուհի մերկ շուն է տեսել, բղավել է. «Այ, մերկ կենդանի», և ուշաթափվել է։

Ֆրանսիացի անհավատների երկրում ամեն շուն իր տերն ունի։ Խեղճ շների վզերին շղթաներ գցելով՝ ամենաաղքատ ստրուկների պես փողոցներում շղթայած են ման ածում։ Այս մարդիկ հետո այդ խեղճ շներին ստիպում են տուն մտնել անգամ իրենց անկողնում են քնեցնում։ Շունը ոչ միայն չի կարողանում ուրիշ շների հետ սեր անել, անգամ նրանց հետ կողք կողքի չեն կարողանում քայլել։ Այդ խեղճերը շղթաների մեջ փողոցում միմյանց հանդիպելիս իրար հեռվից են նայում։ Անհավատները չեն պատկերացնում, որ մեր Ստամբուլի փողոցներում հոտերով, համայնքներով հանգիստ զբոսնում ենք, առանց տեր ճանաչելու, ուր ուզում՝ մտնում ենք, մեր ուզած տաքուկ անկյունում կծկվելով, մի ստվերի տակ պառկելով՝ մուշ-մուշ քնում ենք, մեր ուզած տեղում կարիքներս հոգում ենք, ուզած բանն ուտում ենք։ Արդյոք այդ պատճառո՞վ են էրզրումցու երկրպագուները Ստամբուլի փողոցներում ողորմության համար իրենց աղոթքներով խնդրում, որ շներին միս չտան, նրանց համար օգնության ֆոնդեր չբացեն։ Եթե այդ ամենի նպատակը շներին թշնամանքից բացի նաև անհավատություն ցուցաբերելն է, հիշեցնեմ, որ շների հանդեպ թշնամանք ցուցաբերելն ինքնին անհավատություն է։ Հուսամ, որ այս խայտառակ մարդկանց վերջը մոտ է. որպես խրատ նրանց դահիճները թող գոնե մեզ հետ հաց կիսեն։ Վերջում սա պատմեմ. սրանից առաջվա տերս շատ արդարամիտ մարդ էր։ Երբ գիշերը դուրս էինք գալիս գողության, հասույթը կիսում էինք, երբ ես սկսում էի հաչալ, նա կտրում էր զոհի կոկորդը, այսպիսով այդ մարդու բղավոցը չէր լսվում։ Դրա դիմաց իր պատժած մեղավորներին կտրտում էր, եռացնում, տալիս էր ինձ, ես ուտում էի։ Ես հում միս չեմ սիրում։ Էրզրումցի հոջային գլխատողը, հուսամ, արդեն կմտածի այդ մասին, այդ գգվելի մարդու միսը հում ուտելով՝ ստամոքսս չեմ փչացնի։

4. Ինձ մարդասպան կկոչեն

Այդ հիմարին սպանելուց անգամ վայրկյաններ առաջ, եթե մեկն ասեր, որ ես կարող եմ մարդ սպանել, չէի հավատա։ Այդ պատճառով իմ արածը երբեմն հորիզոնում անհետացող օտար առագաստանավի պես ինձնից աստիճանաբար հեռանում է։ Երբեմն էլ զգում եմ, որ ոչ մի հանցանք չեմ գործել։ Խեղճ Զարիֆ եղբորս իմ ցանկությունից անկախ սպանելուց ի վեր չորս օր է անցել, և այժմ մի քիչ հարմարվել եմ իրավիճակին։ Կցանկանայի իմ առջև ծառացած խնդիրն առանց մարդ սպանելու լուծել, բայց անմիջապես հասկացա, որ այլ ճանապարհ չկա։ Գործս անմիջապես այդտեղ վերջացրի, ամբողջ պատասխանատվությունն ընկավ ինձ վրա։ Մի անմիտի զազրախոսության պատճառով թույլ չտվեցի, որ նկարիչների ամբողջ շրջապատին վտանգ սպառնա։ Բայց դե միշտ էլ դժվար է մարդասպանության հետ համակերպվելը։ Տանը չեմ կարողանում մնալ, փողոց չեմ կարողանում դուրս գալ, դրսում չեմ կարողանում մնալ, անցնում եմ մյուս փողոցը, հետո այդ փողոցից մյուսն եմ քայլում և մարդկանց դեմքերին նայելիս տեսնում եմ, որ շատերն իրենց անմեղ են կարծում, քանի որ մարդ սպանելու առիթ չեն ունեցել։ Այս ճակատագրի փոքրիկ դիպվածի պատճառով դժվար է հավատալ, որ մարդկանց մեծ մասն ինձնից ավելի բարոյական կամ լավն են։ Առնվազն մի քիչ ավելի հիմար դեմքեր ունեն, քանի որ դեռ հանցանք չեն գործել, և բոլոր հիմարների պես բարի տեսք ունեն։ Որպեսզի հասկանայի, որ աչքերում խելքի փայլ, դեմքին՝ հոգուց արտացոլվող ստվեր ունեցող բոլորը թաքնված մարդասպաններ են, այդ խեղճ մարդուն սպանելուց հետո Ստամբուլի փողոցներում չորս օր շրջելն ինձ բավական էր։ Միայն հիմարներն են անմեղ լինում։

Օրինակ՝ այս երեկո Էսիր շուկայի ետևի սրճարանում իմ տաք սուրճով տաքանալիս, ետնամասում շան նկարին նայելով, շան պատմածները բոլորի պես ինքնամոռաց լսելով՝ ծիծաղելիս զգացի, որ կողքիս նստածն ինձ պես մարդասպան է։ Նա էլ էր կարողանում ինձ պես ծիծաղել պատմողի ասածների վրա, բայց թևի՝ իմ թևին այդքան նման լինելու պատճառո՞վ, թե՞ սուրճի գավաթը բռնած անընդհատ շարժվող մատների անհանգստությունից, չգիտեմ՝ հասկացա, որ նա էլ է իմ ցեղից սերում և հանկարծակի շրջվելով՝ ուղիղ նայեցի դեմքին։ Անմիջապես վախեցավ, մտահոգվեց։ Երբ մարդիկ սկսեցին հեռանալ, ծանոթ մեկը նրա թևը մտավ և ասաց.

― Արդեն Նուսրեթ հոջայի մարդիկ են սկսել այստեղ գալ։

Նա կողքինին հասկացրեց, որ լռի։ Նրանց վախերն ինձ էլ փոխանցվեցին։ Ոչ ոք ոչ մեկին չի վստահում, ամեն պահ դիմացինից ստորություն են սպասում։ Եղանակն էլ է ցրտել և փողոցների անկյուններում, պատերի տակ ձյունը հավաքվել, բարձրացել է։ Մթության մեջ մարմինս նեղ փողոցների ճանապարհները միայն զգալով է կարողանում գտնել։ Երբեմն էլ լավ կողպված դռներով, սև տախտակներով փակված պատուհաններով տներից դեռ երևացող լամպի թույլ լույսը դուրս սողալով՝ արտացոլվում է ձյան վրա, իսկ հաճախ ոչ մի լույս, ոչինչ չեմ տեսնում, ականջ դնելով պահակների

Փայտերի՝ քարերին հարվածելու ձայներին, խենթ շների հաչոցներին՝ գտնում եմ տան ճանապարհը։ Երբեմն գիշերվա կեսին քաղաքի նեղ ու սարսափելի փողոցները կարծես լուսավորվում էին ձյան միջից դուրս եկող հիասքանչ լույսով և մթան մեջ ավերակների ու ծառերի միջև հարյուրավոր տարիներ Ստամբուլին յուրահատուկ դարձնող ուրվականներին էի տեսնում։ Երբեմն էլ տներից դժբախտ մարդկանց ձայներ էին գալիս, կամ էլ խռպոտ ձայնով հազում էին, կամ քիթն էին վեր քաշում կամ էլ երազներում արտասվելով՝ բղավում էին, կամ էլ մարդ ու կին փորձում էին իրար սպանել, մինչ երեխաները նրանց կողքին կանգնած արտասվում էին։

Նախքան մարդասպան լինելը նախկին երջանիկ կյանքս հիշելու, ուրախանալու համար մեկ-երկու երեկո այս սրճարանում մեդդահին լսելու էի գնում։ Իմ նկարիչ ընկերների մեծ մասը, ում հետ ամբողջ կյանքս եմ անցկացրել, ամեն երեկո գալիս են այստեղ։ Այն օրից ի վեր, որ ձեռք բարձրացրի այդ հիմարի վրա, ում հետ մանկությունից ի վեր միասին նկարել ենք, ոչ մեկին արդեն չեմ ուզում տեսնել։ Իրար տեսնելով՝ բամբասող եղբայրներիս կյանքում այստեղի խայտառակ խրախճանքի մեջ ամաչեցնող շատ բան կա։ Որպեսզի ինձ մեծամիտ չհամարեն, մի երկու նկար ես էլ արեցի մեդդահի համար, բայց չեմ կարծում, որ դա վերջ կդնի նրանց նախանձին։ Բայց ճիշտ են անում, որ նախանձում են... Ներկ խառնելու, չափելու, էջեր հավաքելու, թեմա ընտրելու, դիմանկար անելու, մարդաշատ պատերազմներ և որսորդական տեսարաններ պատկերելու, կենդանիներ, սուլթաններ, նավեր, ձիեր, ռազմիկներ, սիրահարներ նկարելու գործում, վրձնի գործի մեջ հոգու բանաստեղծությունը ներմուծելու գործում, անգամ ծաղկման գործում ես եմ վարպետը։ Սա ձեզ ասում եմ ոչ թե ինձ գովելու համար, այլ որպեսզի ինձ հասկանաք։ Նախանձը ժամանակի ընթացքում վարպետ նկարչի կյանքում ներկի պես մի նյութ է դառնում։ Անհանգստությունից աստիճանաբար երկարող իմ զբոսանքների ընթացքում երբեմն պարզ, անմեղ եղբայրներիցս մեկին են հանդիպում աչքերս, և հանկարծակի այս տարօրինակ միտքն եմ հղանում, հիմա եթե մտածեմ, որ մարդասպան եմ, դիմացինս դա կհասկանա իմ դեմքից։ Այդպիսով, անմիջապես ինձ ստիպում եմ այլ բաների մասին մտածել, ինչպես երիտասարդ տարիքում նամազ անելիս կանանց մասին մտածելու համար ամոթից այրվում էի։ Բայց չնայած այդ երիտասարդ տարիներին չէի կարողանում չմտածել սեր անելու մասին, այժմ մարդասպանության մասին կարողանում եմ մոռանալ։

Հասկանում եք, որ այս ամենը պատմում եմ, որովհետև իմ վիճակն եմ ուզում նկարագրել։ Անգամ եթե մի բան մտածեմ, ամեն ինչ կհասկանաք։ Սա էլ ձեզ թույլ է տալիս մտածել, որ ես ձեր կողքին ուրվականի պես թափառող անանուն, բնավորություն չունեցող մարդասպան եմ, հանձնված, դեմքի պարզ դիմագծերով սովորական մեղսագործ, ով արժանի է գլխին հարված ստանալ։ Թույլ տվեք ամեն բան չմտածել, մի բան էլ ինձ համար թաքցնեմ, ձեզ պես նրբանկատ մարդիկ էլ են կարողանում ոտնահետքերով գտնել գողին, թող իմ խոսքերից ու գույներից կարողանան հասկանալ, թե ով եմ։ Սա էլ հիմա մեզ բերում է մեծ պահանջարկ ունեցող ոճի թեմային, նկարիչն ունի՞ իր սեփական ոճը, իրեն հատուկ գույնը, ձայնը, պե՞տք է ունենա։

Օրինակ՝ մեծն վարպետ, նկարիչների արքա Բեհզադի մի նկարը դիտարկենք։ Մի մարդասպանության նկար էի տեսել մի անգամ, իմ վիճակին էլ համապատասխանող հրաշալի բան։ Գահի համար մի անգութ պայքարում սպանված մի իրանցի արքայազնի գրադարանից ելած, Հերաթի ոճով իննսունամյա մի կատարյալ գրքի՝ Խոսրովի և Շիրինի պատմությունը պատմող էջերը տեսա։ Խոսրովի և Շիրինի պատմության վերջը գիտեք, ոչ թե Ֆիրդուսիի, այլ Նիզամիի պատմածը։ Երկու սիրահար ինչպիսի արկածներից և փոթորիկներից հետո են ամուսնանում, բայց Խոսրովը նախկին կնոջից երեխա է ունենում, Շիրուեն սատանայի պես է լինում և նրանց հանգիստ չի թողնում։ Այս արքայազնը հոր գահին է աչք դնում և նրա երիտասարդ կնոջ՝ Շիրինի վրա։ Նիզամին Շիրուեի համար գրում է. «Բերանից առյուծի պես գարշահոտ էր փչում»։ Նա կարողանում է հորը պատանդ վերցնել և նստել նրա գահին։ Մի գիշեր մտնում է հոր ու Շիրինի ննջարանը, մթան մեջ շոշափելով՝ կարողանում է նրանց գտնել և հորը դաշունահարում է։ Հայրը մահանում է, արյունը մինչև առավոտ հոսում է ու կողքին հանգիստ քնած գեղեցկուհի Շիրինի վրա թափվում։ Մեծ վարպետ Բեհզադի նկարն այս պատմության հետ մեկտեղ մարդուն վախ է ներշնչում՝ գիշերվա խավարում քնից արթնանալով՝ մութ սենյակում շարժվող օտար մարդու գոյության ասրսափը։ Պատկերացրեք, որ այդ մարդը մի ձեռքում դաշույն է պահում, իսկ մյուսով փաթաթվում է ձեր կոկորդին։ Սենյակի բարակ պատերը, պատուհանները և շրջանակների զարդարանքները, սեղմվող կոկորդից դուրս պրծած խեղդվող ձայների գույնի մեջ կարմիր գորգի նախշերը, և մարդասպանը ձեզ սպանելիս մերկ ու զզվելի ոտքով անխղճորեն տրորում է ձեր հիանալի վերմակը, անհավատալի նրբությամբ ու հաճույքով գործված դեղին և մանուշակագույն ծաղիկները. մի կողմից տեսնում եք նկարի գեղեցկությունը, մյուս կողմից այն հիշեցնում է, թե որքան գեղեցիկ է սենյակը, որտեղ մահանում եք, որքան գեղեցիկ է այն աշխարհը, որը լքում եք։ Նկարի և աշխարհի գեղեցկության անտարբերությունը ձեր մահվան հանդեպ, մահանալիս, անգամ ձեր կնոջ կողքին մենակ լինելը՝ նկարին նայելիս ձեր միտքն եկող առաջին բանն են լինում։ «Բեհզադինն է»,― ասել էր քսան տարի առաջ ինձ հետ գիրքը նայող մի ծեր վարպետ, ու ձեռքերը դողում էին։ Դեմքը ոչ թե մոմի լույսից, այլ նկարը տեսնելու հաճույքից էր լուսավորվել։ «Այնքան է Բեհզադինը, որ անգամ ստորագրության կարիք չկա»։

Բեհզադն էլ գիտեր դա, այդ պատճառով ստորագրությունն անգամ նկարի մի գաղտնի անկյունում չէր նշել։ Ըստ ծեր վարպետի՝ Բեհզադի այս ոճում ամոթ ու ձանձրույթ կար։ Իրական տաղանդն ու վարպետությունը և՛ անառիկ մի հրաշք պատկերելը, և՛ այդ հրաշքի մեջ նկարչի էությունն ի հայտ բերող ոչ մի հետք չթողնելն է։ Խեղճ զոհիս մահվան սարսափով, սովորական ու կոպիտ ոճով սպանեցի։ Իմ ստեղծագործությունից մնաց այն, որ ինձ մատնող ցանկացած անձնական հետք պարզելու համար գիշերներն այստեղ գալով՝ ավելի շատ եմ սկսում մտածել ոճային խնդիրների մասին։ Այն, ինչ կոչում են ոճ, միայն անձնական հետք թողնելու համար առիթ հանդիսացող սխալ է։ Եթե անգամ թափվող ձյան լույսը չլիներ, կգտնեի այս վայրը։ Սա այն հրդեհի տեղն է, ուր քսանհինգ տարվա եղբորս սպանեցի։ Ձյունը մաքրել էր բոլոր այն հետքերը, որ կարող էին իմ ստորագրությունը լինել։ Դա ապացուցում է, որ Աստված էլ ոճի և ստորագրության հարցում համամիտ է իմ և Բեհզադի հետ։ Չորս գիշեր առաջ, ինչպես այդ անխելքն էր ասում, եթե առանց նկատելու աններելի մեղք գործեինք գրքում նախշազարդումներ անելիս, Աստված մեզ՝ նկարիչներիս այսպիսի սեր չէր ցուցաբերի։

Այդ գիշեր, երբ Զարիֆ էֆենդիի հետ մտանք այդ այրվող վայրը, դեռ ձյուն չէր գալիս։ Հեռվից արձագանքող շների հաչոցներն էինք լսում։ «Ինչո՞ւ եկանք այստեղ։ Այս ժամին ինձ այստեղ ի՞նչ ես ցույց տալու»,― հարցնում էր խեղճը։ «Քիչ այն կողմ մի ջրհոր կա, այնտեղից էլ տասներկու քայլ այն կողմ տարիներ առաջ փող եմ թաքցրել հողի տակ։ Եթե իմ պատմածները ոչ մեկին չասես, ես էլ, Էնիշթե էֆենդին էլ քեզ կուրախացնենք»,― ասացի ես։

«Ուրեմն ընդունում ես, որ ի սկզբանե գիտեիր, թե ինչ ես անում...»,― ուրախ ասաց նա։

«Այո՛»,― ակամա ստեցի ես։

«Ձեր արած նկարը մեծ մեղք է, գիտե՞ս,― միամտորեն ասաց նա։― Վիրավորանք. նման բան ոչ ոք չի համարձակվել անել, անհավատություն։ Ձեր տառապանքները, ցավերը, երբեք չեն դադարելու։ Ինձ էլ հանցակից դարձրիք»։

Այդ խոսքերը լսելիս սարսափով հասկանում էի, որ շատ մարդ էր նրան հավատալու։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև այդ խոսքերն այնպիսի ուժ, այնպիսի ձգողություն ունեին, որ մարդ ակամա տպավորվում է, ուզում է, որ այդ ամենը ուրիշ մարդկանց վերաբերյալ լինի։ Պատվիրած գրքի գաղտնիության և տված գումարի պատճառով Էնիշթե էֆենդու մասին նման բամբասանքներ շատ էին լինում։ Բացի այդ, գլխավոր վարպետ Օսմանն էլ էր ատում նրան։ Գրիչ եղբորս զրպարտանքի մասին իմանալով անգամ՝ կարծում էի, որ խորամանկորեն փորձել է ծածկել բոլոր ճշմարտությունները։ Որքանո՞վ էր անկեղծ։

Նրան ստիպեցի կրկնել այն պնդումները, որ մեզ իրար էին կապում։ Խոսքը երկարացրեց։ Կարծես մեր աշակերտության տարիների պես վարպետ Օսմանի ծեծից մեզ պաշտպանելու համար փորձում էր իմ մեղքը թաքցնել։ Այդ ժամանակ հավատում էի նրա անկեղծությանը։ Նա աշակերտության տարիներին էլ աչքերը լայն բացում էր, բայց այդ ժամանակ աչքերը դեռ անընդհատ գրելու պատճառով փոքրացած չէին։ Բայց նրան չէի ուզում սիրել, որովհետև պատրաստ էր ամեն բան պատմել ուրիշներին։

«Տե՛ս,― ասացի ես՝ զղջալով։― Մենք գրքեր ենք գրում, լուսանցքներ զարդանախշում, չափում, էջերը գունավոր ոսկով փայլուն զարդարում, ամենագեղեցիկ նկարներն անում, պահարաններ, տուփեր զարդարում։ Տարիներ է՝ սա ենք անում։ Սա մեր գործն է։ Մեզ նկարներ են պատվիրում, այս շրջանակի մեջ մի նավ, մի եղնիկ, մի սուլթան դիր, թող այսպիսի թռչուններ, այսպիսի մարդիկ լինեն, այս պատմական ժողովը այսպես թող մնա, ինչպես ասում են, այնպես էլ անում ենք։ Տես, այս անգամ Էնիշթե էֆենդին ասաց՝ «ինչպիսի գիծ ուզում եմ, գծի՛ր այստեղ»։ Երեք օր ձիու նկարը հասկանալու համար հին, մեծ վարպետների պես հարյուր անգամ ձի նկարեցի։ Ձեռքս վարժեցնելու համար Սամարղանդի կոշտ թղթի վրա գծած մի քանի ձի հանեցի, ցույց տվեցի նրան։ Հետաքրքրվելով՝ վերցրեց թուղթը և լուսնի խունացած լույսի տակ աչքերին մոտեցնելով՝ սկսեց նայել սև-սպիտակ ձիերին։

«Շիրազի, Հերաթի հին վարպետներ»,― ասացի ես։

«Աստծու ցանկացած և տեսած իրական ձիու նկար անելու համար, ասում են, նկարիչը պետք է հիսուն տարի անընդհատ ձի նկարի, և բացի այդ, ասում են, որ ամենագեղեցիկ ձիու նկարը մթության մեջ նկարելիս է ստացվում։ Որովհետև հիսուն տարվա ընթացքում իսկական նկարիչն այնքան է աշխատում, որ կուրանում է, և ձեռքը նկարած ձիու ուրվագծերն անգիր է անում»։

Մանկությունից ի վեր տեսածս նրա անմեղ հայացքը իմ նկարած ձիերին էր գամվել։

«Մեզ պատվիրում են, մենք էլ ամենագաղտնի, ամենաանհասանելի ձիուն փորձում ենք հին վարպետների պես նկարել, այդքան բան։ Իրենց պատվիրածի համար մեզնից պատասխանատվություն պահանջելը սխալ է»։

«Չգիտեմ, սա ճի՞շտ է,― ասաց նա։― Մենք էլ մեր պատասխանատվությունը, մեր կամքն ունենք։ Ես Ալլահից բացի ոչ ոքից չեմ վախենում։ Նա էլ մեզ խելք է տվել, որ կարողանանք լավն ու վատը տարբերել»։

Տեղին պատասխան էր։

«Աստված ամեն բան տեսնում է, ամեն բան գիտի...,― արաբերեն ասացի ես։― Նաև կհասկանա, որ դու, ես այս գործն առանց իմանալու ենք արել։ Էնիշթե էֆենդիի համար ո՞ւմ ես բողոքելու։ Հավատո՞ւմ ես, որ այս գործը մեր սուլթանի կամքով է կատարվում»։

Լռեց։

Մտածեցի, իսկապես այդքան հիմա՞ր էր, թե՞ Աստծու վախից կորցրել էր սառնասրտությունը և հիմարություններ էր դուրս տալիս։ Կանգնեցինք ջրհորի մոտ։ Մթության մեջ մի պահ կարծես տեսա նրա աչքերը, հասկացա, որ վախենում է։ Խղճացի նրան։

Արդեն ուշ էր վերադարձի համար։ Ալլահին մի անգամ էլ աղոթեցի, որ ապացուցի, որ դիմացինս ոչ միայն անխելք վախկոտ է, այլև խայտառակ։

― Այստեղից տասներկու քայլ հաշվելով՝ փորելու ես,― ասացի ես։

― Հետո ի՞նչ եք անելու։

― Կասեմ Էնիշթե էֆենդուն՝ նկարները կայրի։ Ուրիշ ի՞նչ կարող ենք անել։ Եթե լսեն, որ էրզրումցի Նուսրեթ հոջայի համայնքում այդպիսի խոսք կա, ոչ մեզ կենդանի կթողնեն, ոչ էլ արվեստանոցը կմնա։ Նրանցից որևէ մեկին ճանաչո՞ւմ ես։ Այս գումարն այժմ ընդունիր, որ հասկանանք, որ մեզ նրանց չես մատնելու։

― Փողն ինչի՞ մեջ է։

― Թթվի հին ամանում յոթանասուն հազար հատ վենետիկյան ոսկի կա։

Վենետիկյան դուքաները հասկացա, բայց թթվի ամանն ինչո՞ւ էր միտքս եկել։ Այնքան հիմար բան էր, որ հավաստի թվաց։

Այսպիսով, մի անգամ էլ հասկացա, որ Աստված ինձ հետ է, որովհետև ամեն տարի ավելի շատ փողի ետևից ընկնող դպրոցական ընկերս արդեն հաճույքով սկսել էր տասներկու քայլ հաշվել դեպի այն տեղը, որը ցույց էի տվել։ Այդ պահին մտքումս երկու բան կար։ Հողի տակ վենետիկյան ոսկի-մոսկի չկար։ Եթե փող չկարողանամ տալ, այս ստոր հիմարը մեզ կվերացնի։ Մի պահ ցանկացա փաթաթվել այդ հիմարին, համբուրել, ինչպես անում էի աշակերտության տարիներին, բայց տարիները մեզ այնքա՜ն էին հեռացրել իրարից։ Մտածում էի, թե ինչպես է հողը փորելու։ Եղունգներո՞վ։ Այս ամենի մասին մտածելը, եթե, իհարկե, դա կարելի է մտածել համարել, մի ակնթարթի պես արագ անցավ։ Ջրհորի կողքին ընկած քարը անհանգստությամբ երկու ձեռքով վերցրի։ Երբ նա դեռ յոթերորդ-ութերորդ քայլն էր գցում, մոտեցա և ամբողջ ուժով հարվածեցի ծոծրակին։ Քարն այնպիսի արագությամբ և ուժով իջավ գլխին, որ մի պահ ինձ թվաց, թե իմ գլխին եմ հարված ստացել, անգամ խղճացի նրան։ Բայց իմ արածի մասին մտածելու փոխարեն ուզում էի սկսածս գործը հնարավորինս շուտ ավարտել։ Որովհետև այնպես սկսեց թպրտալ գետնին, որ մարդ ուզած-չուզած անհանգստանում էր։

Նրան ջրհորի մեջ նետելուց հետո կարողացա մտածել, որ իմ արածը նկարչի նրբությանն ընդհանրապես չէր համապատասխանում և կոպիտ էր։

Թարգմանությունը՝  Արփի Աթաբեկյանի