Շուշանիկ Կուրղինյան. Արձակ խոհեր

Շուշանիկ Կուրղինյան (1876-1927)

Շուշանիկ Կուրղինյանի դիմանկարը
Նկարիչ՝ Ջոտտո

Փողոցում

Ես նայում էի փողոց, իսկ ձյունը գալիս էր փաթիլ-փաթիլ․․․

Ձյան փաթիլները մի անուշ թախիծ են նետում ինձ ու ես անտրտունջ սկսում եմ խղճալ, ափսոսալ ինձ։ Ես էլ փաթիլ էի, հստակ, կայտառ։ Ինչո՞ւ ընկա վայր, գետնի վրա, ուր կանաչի ու ծաղկի հետ փոշի ու ցեխ էլ է լինում․․․

Ձյան փաթիլներր ճնշում են ինձ ու մարում հույսերիս բոլոր կերոնները։ Երբ ձյուն է գալիս, ինձ թվում է, թե էլ ոչ մի գարուն տեսնելու չեմ ես, էլ ոչ մի աստղ ժպտալու չէ ինձ, և կյանքս դառնալու է միօրինակ, տաղտկալի մի աննյութ պատմություն․․․

Այսպես ես նայում էի փողոց, իսկ ձյունր գալիս էր փաթիլ֊փաթիլ։ Բյուրավոր թեթև, փափլիկ փաթիլները վխտում էին օդում, անձայն, անշշուկ պարում, խաղում և դարսվում երկրի երեսին, ժպտում մաքուր, առողջ ու անբիծ ժպիտով։ Այդ ժպիտը տարածվում էր պարզ երկնքի, ձյունածածկ երկրի վրա։ Այդ ժպիտը ընկճում էր ինձ, լարում մտքերիս իրար ու դուրս թափված շեն քաղաքից։ Սպառողներն էլ նույնպես։ Սակայն պառավի բռնած դիրքը ավելի նախանձելի էր երևում. այս ու այն կողմ դրած տոպրակների մեջ նա թոռների հետ քարածուխի մանրուք էր հավաքում, փայտի կտորներ և ծվեններ։

— Տա՛տ, այ տա՛տ, մի տես թե ինչ եմ գտել,— վազում էր սրտատրոփ ոսկեհեր մանուկը։ Բոլորը հտվաքվեցին տատի շուրջը և զարմացած դիտում էին գյուտը։

— Տատիկ, ի՞նչ աման է, մեջը ի՞նչ է եղել։

Պառավը նայեց փոշոտ գետնին, չոր մատներով ոլորեց իր «շան տոտիկը» և սիրով ծխելով դիտեց ամանն ու սկսեց։

— Սա թիթեղյա աման է, հեռու աշխարհից փոքրիկ ձկներ են ստանում այս ամաններում յուղի մեջ կարգին շարված։

— Ինչպիսի՞ ձկներ, տատ․․․

— Փոքրիկ ձկներ, զավակս։

— Տատ, համո՞վ են այդ ձկները։ — Օ՜, շատ համով. յուղն էլ հատուկ։

— Դու կերե՞լ ես, տատ։

— Ես․․․ ճիշտն ասած կերել եմ․․․

— Պատմի՛ր, պատմի՛ր։

— Երբ ես աղախին էի, տերերս հաճախ ուտում էին այս ձկներից և ամանները խոհանոց տանելիս ես մնացածը ուտում էի, իսկ ամանները մաքրում ու պահում ինձ համար։

Աման գտնող երեխան տրտմեց, իսկ ամենափոքրիկը ձայնեց դժգոհ.

— Իսկ ես քաղցած եմ, ուտել եմ ուզում։

— Մի քիչ էլ որոնենք, տուն կգնանք. ճանապարհին անպատճառ հաց կգնեմ,— համոզեց պառավը։ Երեխաները դժկամ ցրվեցին՝ ամենն իր մտքում պատկերացնելով փոքրիկ համեղ ձկները հատուկ յուղի մեջ, թիթեղյա ամանում։

— Տա՛տ, այ տա՛տ, մի նայի՛ր, կոշիկ գտա,— ձայնեց մի փոքրիկ, և բոլորն էլ դարձյալ հավաքվեցին պառավի գլխին։

— Տա՛տ, կրունկին նայիր, բարձր․ ա՜խ, խորամանկներ, որպեսզի շուտ չմաշվի:

— Չէ, հոգիս, տերերը չեն մաշում։

— Ինչպե՞ս։ Պատմի՛ր, տատ։

— Ճիշտ եմ ասում. նրանք շարունակ հագուստներ, կոշիկներ գնում են, մի քանի անգամ հագնում և դեն շպրտում։

— Դու ի՞նչ գիտես, տա՛տ։

— Երբ ես աղախին էի տերերի մոտ՝ տեսա. վեր են կենում առավոտյան մի տեսակ են հագնվում, դուրս են գնում՝ մի ուրիշ տեսակ․ երեկոյան ավելի շքեղ․ և այսպես միշտ, ամեն օր․․․

— Տա՛տ, տուն գնանք,— ասաց փոքրիկ, վտիտ աղջիկը, քորելով կուրծքն ու փորը։

Ես վեր կացա ու խառնվեցի այդ փոքրիկ խմբին։ Ամենքն էլ մաշված էին հողով, մարմնով, հագուստով, ամենքին էլ աղտն էր կրծել և հացի ահն ընկճել։

— Տա՛տ,— ասացի,— ձորակն ապականված է ու նեխված, կթառամեն քնքույշ երեխաները, ինչպես ծաղիկները խորշակից․․․ պարապիր մի այլ գործով։ Ամռան տոթին դժվար Է թափառել աղբանոցում․․․

— Անհոգ կաց,— պատասխանեց պառավը,— ողջը մեկ է ու ամեն տեղ Էլ աղբանոց, ի՞նչ կարող եմ անել ես։ Կուշտ օրվա կարոտը կտրտում է սիրտս։ Նայեցեք, որբեր են․ մայրը մեռավ, հայրերն անհայտ են։ Թաղում ծաղրն Է նեղում նրանց, իսկ այստեղ մենք ազատ ենք․․․

Երբ մտանք նրանց փողոցը, երեխաները բռնեցին պառավի փեշից, իսկ փողոցի տղաները շրջապատեցին նրանց և բարձր ձայնով սկսեցին երգել մի անկապ երգ, ուր հիշվում էր խեղճ որբերի անունն ու ծագումը և մոր մեղքերի շարանը։

— Տեսնո՞ւմ ես, աղբանոցի խոզերն ու շները մարդու համար այդպիսի երգ չեն հորինել երբեք․․․

1904  Ռոստով-Դոն

***

Մահին

Երբ աշխարհը կերտվեց՝ դու ոչինչ էիր։ Եվ որովհետև դու ոչ մի կերտվածքի նյութ չես ունեցել տալու, աստղերին՝ փայլ, ծաղիկներին՝ բույր, քամուն՝ ուժ, մնացիր ոչինչ, աննյութ, անբովանդակ։

Տիեզերքում ամեն ինչ, ամեն շնչավոր թե անշունչ իր տեղը, իր կյանքը, ամբողջությունն ունի․ իսկ դու ոչինչ չունես։ Ուզում ես, որ խլես տանես, լինես ոչինչ և մնաս ոչինչ․․․

Եվ խեղճ ու գետնաքարշ շրջում ես ինձ հետ․ սպասում ընկերուհուս, որ գրկես տանես․․․ Երբ հանդիպենք անկարող կլինեմ կռվելու քեզ հետ և հենց իմ այդ անկարողության մեջ է քո ոչնչության մեծ գաղտնիքը․․․

Դու եկար, երբ ես ծնվեցի․ կգաս և մեռնելիս։ Ես ապրելով եմ հերքել ոչնչությանդ գոյությունը․․․

Սակայն դու ինձ կտանես լոկ այն ժամանակ, երբ ես ցանկանամ։

Երբ ցանկանամ ժայռի գագաթիդ խորխորատը թռչելու ակնթարթը վայելել։

Երբ ցանկանամ ընկնել ալիքների գիրկը, ծածկվել հորձանքների մեջ։

Երբ ցանկանամ կտրել կյանքիս թելը ոսկի։

Երբ անցած ճամփիս փոշին իջնի մազերիս վրա։

Երբ կորցնեմ օրերիս հաշիվը, հոգուս թևերը, աչքերիս աստղերը։

Երբ չմնա ինձ համար էլ ոչ մի երգ աշխարհի հետ սիրտս պսակող։

Երբ էլ չցանկամ ապրելու համար ապրել՝ հասիր։

Երբ երկնչեմ տառապանքի մրրիկներից՝ հասիր։

Երբ փախչեմ կյանքի ահազանգից՝ հասիր։

Երբ ատեմ նմանիս՝ վազիր։

Իսկ մինչ այդ սողա ոտքերիս տակ, գալարվիր, սպասիր, ո՛վ դու մահ, իմ պաղ ոսկորների բեռնակիր․․․

***

Շուշանիկ Կուրղինյանի դիմանկարը
Նկարիչ՝ Ջոտտո

Իմ հայրենիք

1

Ես սիրում եմ այն ամենը, ինչ որ գեղեցիկ է, իսկ դու գեղեցիկների գեղեցիկն ես, իմ հայրենի՛ք։

Ես սիրում եմ այն ամենը, ինչ որ առաքինի է, իսկ դու տառապում ես առաքինությանդ համար, իմ հայրենի՛ք։

Տառապանքն եմ սիրում, ո՞վ է տառապել քեզ նման։

Սիրում եմ տոկալ, ո՞վ է տոկացել քեզ նման։

Սիրում եմ հուսալ․ որքա՜ն համառ ես դու քո լավ օրերի հուսով։

2

Մի՞թե չկայի ես, երբ դու կայիր. ես ծնա քո գրկի մեջ և գոյությունս գոյությանդ մեջ անհայտ, աննշմար կապրեր։

Դու գիտե՞ս, թե առաջ ուր էր իմ հոգին, վե՞րը թե վարը, ամպերի մե՞ջ, թե ծաղիկներում։ Ես քեզ մոտ էի, շունչս շնչիդ հետ, ես՝ քո, դու՝ իմ մեջ․․․

3

Ես սիրել եմ քեզ միշտ, սակայն այդ զգալի չէր կարող լինել ո՛չ քեզ և ո՛չ էլ ինձ համար, վասնզի դու ինձ չէիր տեսել, իսկ ես զբաղված էի քո արշալույսներին ու վերջալույսներին ողջունելով։ Քո պաղ ջրերը արբեցնում էին ինձ երջանկությունով, ծաղիկները հեքիաթ էին հորինում ինձ համար, իսկ գագաթները կանչում էին վեր բարձրանալ, վեր գնալ․․․ Միշտ վե՜ր․․․

4

Գիտեի՞ր, արդյոք, ո՞ւմ ես կյանք տալիս։ Ես ուզում եմ քեզ համար զարդ լինել, վասնզի իմ ամենաթանկագին զարդն ես դու, իմ հայրենի՛ք։ Ես զգում եմ իմ զորությունը, որ սնել ես դու և կմնամ զորավոր ամեն տեղ ու միշտ․․․

5

Տարիների րնթացքում դու զգացիր իմ այդ զորությունը․ թախիծն էր գերել ինձ, վիշտն էր կապել աչքերս, սիրտս քեզ էր սիրում, հոգիս խռովել էր քեզանից, իմ հայրենի՛ք․ դու էլ խռովեցիր ինձ հետ ու խամրեցրիր ծաղիկներս, իմ այն ծաղիկները, որ մի անգամ են ծաղկում․․․

6

Փախա քեզանից, լացիր դառնագին ու կանչեցիր ինձ, սակայն տառապանքն ուժեղ էր քեզանից, իսկ ես անբաժան նրա հետ․․․ Ես քեզ համար լալով լացի, իմ հայրենի՛ք, ու սրտիս շարված կնճիռներին մեկի աչքը չէ հասել․ կարոտդ շղթայի պես կախվեց իմ թևերից ու ղողանջում է անդադար ու ճնշում է անդադար․․․

7

Շրջեցի մենակ, ուր որ գնացի, ցավդ տարա ինձ հետ, ստվերի նման ձգվեցի վրադ, որ խորշակը չայրե քեզ։ Ուզեցի միշտ կամար կապել ճակատիդ, արևից ճաճանչներ խլել, լույս ու ջերմություն տալ քեզ, ուզեցի բախտ մուրալ քեզ համար, որ ապրես ու ժպտաս, իմ հայրենի՛ք․․․

8

Ուր որ գնացի, տարա ես ինձ հետ խարույկը սիրույդ․ ու ոչ մի աշուն չմարեց նրան։ Ես քեզ երգեցի աղոթքների տեղ, քեզ պաշտեցի աստվածների փոխարեն։ Դու ես աղբյուրն իմ զորության, իմ հայրենի՛ք․․․

Ես քեզ երգելով կերգեմ, իմ հայրենի՛ք։ Ես քեզ սիրելով կարո՛ղ եմ ասել, իմ հայրենի՛ք․․․

9

Թող բախտը փշե պսակ դնե քո գլխին, իմ հայրենի՛ք, ես վարդերով կզարդարեմ այն։ Թող բախտը խափանի մրմունջներիդ մեղեդին, ես հզոր կղողանջեմ այն, չարի նահատա՜կ, իմ հայրենի՛ք․․․

1906 

***

Ուղիղ ուղին

Ամեն առավոտ նա գնում էր կայարանի այն մասը, ուր լիքը վագոններից դուրս էին թափում քաղաքի համար ստացված քարածուխը։

Մինչև ազդրերը խրված հոր՝ կարկատաններից ծանրացած կոշիկների մեջ, նրա հնամաշ բաճկոնը փաթաթած վտիտ մարմնի շուրջը, մեծ գդակը մինչև աչքերը քաշած, նա արագ թափահարում էր բաճկոնի երկար թևերի մեջ կորած ու սառած ձեռքերը, տրոփում կանգնած տեղը և ագահությամբ դիտում, թե ինչպես արագ լայն բահերը խրվում էին քարածխի մեծ կույտի մեջ, վարժ վեր բարձրանում և ունուշ խշշալով քարածուխը թափվում էր սայլերի մեջ․․․

Իսկ երբ սայլապանները մտրակները օդում ճոճելով խրախուսում էին չարքաշ ձիերին իրենց հատուկ բացականչյունով ու ընկնում ճամփա, ցրտից փայտացած տղան որոշ հեռավորության վրա հարգանքով նայում էր եղյամի մեջ կորած ձիերին և ակնածությամբ հավաքում սայլից թափած քարածխի պաղ կտորները։

Չտեսնված սառնամանիք էր այդ ձմեռ, թանձրացած оդը դժվար էր շնչվում․ սառած գետնի վրա անիվները քսվում էին ճռռալով, ձիերը սայթաքում ու սայլից թափվող քարածխի կտորները սև կետերով նախշում ձյունածածկ փողոցի սպիտակ դեմքը։

— Աստված իմ, հոգյա՜կս, սիրելի՜ս, աշխատիր որ ձիերը հաճախ սայթաքեն, կամ թումբերի ու փոսերի հանդիպեն անիվները,— աղերսանքով մրմնջում էր տղան, գդակի տակից կապույտ աչքերը երկինք հառելով։

Այդպես միշտ գնում էր նա սայլերի հետևից, լուռ ու զգուշ, որ սայլապանը չնկատե, մինչև որ տոպրակը ծանրանում էր և քաղցն ու դուրսը զրկում էին նրան, տանջում և մի կերպ հրում դեպի տուն։ Լավ էր, երբ մի անգամ վառելու ածուխ հավաքված էր լինում։ Տղան հուզված, ատամները իրար ծեծելով տուն էր վազում և հետզհետե տաքացող հյուղում, վառարանի մոտ, մոր ու քույրերի սիրով տաքացած, ծամում էր եռանդով սև հացը տաք գետնախնձորի հետ։

— Աստված իմ, հոգյա՜կս, սիրելի՜ս,— աղերսում էր տղան վերոհիշյալ բացառիկ բախտավոր օրերի մտապատկերով թևավորված, երբ հանկարծ մի մեծ երկար կտոր քարածուխ ճոճաց, օրորվեց սայլի վրա և հանդարտ սողալով դեպի վայր, շուռ եկավ մյուս կողքին և ընկավ գետնին․․․

Կայծակի արագությամբ տղան վրա վազեց, գրկեց ծանր կտորը և իսկույն անհայտացավ մի ամիս առաջ կատարված հրեական ջարդի առիթով ավեր ու անմարդաբնակ հրեայի տան մեջ, մեծ դժվարությամբ պատսպարվեց հրդեհից սևացած աղյուսի կույտերի մեջ, հոգատար սիրով ածուխը փաթաթեր բաճկոնով, նստեց վրան, սրտատրոփ սպասեց իր անակնկալ բախտի վախճանին․․․

Ցուրտը փչում էր ավեր պատերից և բաց լուսամուտներից, կտուրից թափված թիթեղները դողում էին քամուց, խփվում քարերին և սարսափ բերում խեղճ տղայի վրա։

Սակայն նա անդադար շոշափում Էր իր տակի քարածխի կտորը, սառած մատներով գծում, բաժանում մի քանի օր վառվելու մասերի և մոռանում և՛ ցուրտ, և՛ քաղց, և՛ ահ․․․

Սառնամանիքը դաղում էր նրա մարմինը, քամին քրքրում շապիկի ծվենները․․․

— Աստված իմ, սիրելի՜ս,— վերջին ճիգը վատնելով դողդոջ շշնջում էր գունաթափ տղան, փայտացած մատները կոխում կռների տակ կամ անձկությամբ հենված աղյուսի կույտին․․․

Նրան թվում է, թե կաշին պոկվում է մարմնից, ցուրտը մտնում է նյարդերի, երակների, արյան մեջ ու ծծում ջերմության վերջին մնացորդը։ Նա զգույշ վեր է կենում, վերցնում բաճկոնով պարուրած քարածխի կտորը, սեղմում կրծքին և կուչ գալով աղյուսի կույտերից գոյացած փոսում, խոսում ինքն իր հետ.

— Մի քիչ հանգստանամ ու գնամ տուն։ Ինձ հետապնդող չի լինի այլևս, սայլապանները հեռացան։— Մի ցանկալի ջերմություն դեմքից, ականջներից վայր սահեց, անցավ կաշու տակը, ինչ-որ սրսկեց այնտեղ, քաղցր թմբիրը գերեց նրան, նա գոհ, երջանիկ ժպտաց ու քաջացավ, հուշիկ ցնցվեց ու մի երանելի անդորր իջավ նրա մարմնի ու հոգու վրա, ընկավ երազանքի մեջ․

«Ահա իրենց հյուղը, թաց, ցուրտ, խարխուլ, անծեփ։ Նա քաղցած ու դժգոհ դուրս եկավ տանից, վերցրեց իր մրոտ տոպրակն ու գնաց կայարանի այն մասը, ուր ածուխ են դուրս թափում մեծ ու լիքը վագոններից։ Նա կանգնեց իր սովորական տեղը և սպասեց սայլերի ճամփա ընկնելուն, սակայն, բանալուն պես սայլերն անհայտացան։ Նա կորցրեց իր հյուղի ուղին և շվար թափառելուց հոգնած նստեց մի պատի տակ։

Նստեց մի պատի տակ ու նայեց շուրջը, աջ ու ձախ։ Ինչպե՜ս գոհ էին անցորդները․ մտազբաղ, խոհուն գալիս, գնում էին, խոսում, շտապում։ Նա ճանաչեց իրենց հարևանին, որ գարնանն էր մեռել-տրորվել մեքենայի տակ։ Գնում է գոհ, ինչ-որ պատմում իր մասին։ Նա տեսավ իր տատին, որ մուրում էր եկեղեցու դռան առաջ, նույնպես գոհ, ուրախ, չքավորության ոչ մի հետք։

— Տա՛տ, այ տա՛տ, կանչեց տղան։

Տատը ճանաչեց ու մոտեցավ նրան․

— Ի՞նչ ես շինում այստեղ․․․

— Մոլորվել եմ, տա՛տ։

— Հիմար տղա, կմոլորվե՞ն, երբ ուղիղ ուղին է աչքի առաջ․․․

Տղան զարմացած մոտեցավ տատին և ամեն ինչ չքացավ նրա դեմ․ ու սև ածուխների բեկորներով լայն, անսկիզբ, անծայր ուղին բացված էր նրա առաջ։ Նա ընկավ ճամփա ու գնաց․․․ գնաց ու կանգ առավ։

Գործարանների՝ կերոնի պես դեպի վեր ցցված ծխնելույզներից լույս էր կաթում մթության մեջ և բոցավառում երկինքը։ Բանվորները մի մի վառ ծաղիկ ձեռքերին ուր որ գնում էին։ Տղան մտավ մի հսկայական տուն, որի առաստաղը աստղաշատ էր։ Աշխարհի բոլոր բարիքներից կային այնտեղ. այնտեղ էր և իր հայրը, որ մեռել էր թոքախտից։

— Հա՜յր,— աղերսեց տղան,— մի կտոր ածուխ գտա, կորցրի, իսկ վառարանն արդեն մի քանի օր է, որ չէ տաքացել:— Հայրը ժպտաց, բռնեց որդու ձեռքից և տարավ։ Երբ գնացին բավականին, մտան մի տուն, մի լույս, կահավորված ու տաք տուն։ Տղան ցրտից ուժասպառ նստեց բոցավառվող վառարանի մոտ, փափուկ բազմոցի վրա։

— Հիմա տատդ քեզ տաք կերակուր կբերե,— ասաց հայրը և դուրս ելավ։ Կերակուրի անունը լսելով նրա՝ տաքությունից փափկացած մարմինը թուլացավ։ Նա ձգվեց բազմոցի վրա, որ մինչև տատի երևալը քիչ հանգստանա ու քնեց․․․

Հետևյալ օրը, երբ մի խումբ աղքատ երեխաներ ավեր տան մեջ այրված փայտի կտորներ էին հավաքում, աղյուսի կույտի արանքում տեսան քնած տղային, սկսեցին զարթնեցնել ու սարսափահար փախան:

Երբ մարդիկ հավաքվեցին, մեկը մոտեցավ համարձակ և բաց արավ բաճկոնը, քարածուխը չկար։ Նրա տեղը դրված էր տան պատից փուլ եկած մի բեկոր։

1907 

 ***

Շղթաները

․․Ես քնած եմ ծառի տակ ու զգում եմ իմ կազդուրվելը. արյունը մի հաղթական ուժով շրջում է երակներիս մեջ, զգալ տալիս առողջ քնի թովչանքը․․․

Տերևների արանքից ինձ են հասնում արևի շողերը, և ես զգում եմ իմ ուսին, կրծքին, ճակատին նրանց ջերմության ախորժահպումը։ Ջերմից տաքացած մարմինս կասես լցվում, մեծանում է։ Ես մեծ հաճույքով տարածվում եմ մեջքիս վրա։ Աջ ոտքս ընկնում է արևից անտես, զով խոտի վրա, զգում նրա պաղությունը։ Ինչ-որ շշուկ հոսում է գետնի միջից, թրթռում ականջիս մոտ ու կորչում իսկույն։ Ես էլ չեմ զգում մարմնիս անդամների գոյությունը։ Ինչ-որ կախարդական շնչից չքանում, անէության ծովն եմ ընկնում․․․

Երևի երկար է տևել իմ քունը ու մի երազ չէ ակոսել նրան: Զարթնում եմ գոհ, անհոգ բավականությամբ հորանջում մի քանի անգամ, տերևների արանքից նայում երկնքին ու բոլորովին արթնացած պառկում եմ երեսնիվայր և դեմքս հենելով արմունկներով բարձի մեջ խրված ձեռքերիս վրա, դիտում եմ, թե ինչ նորություն է կատարվել արդյոք շուրջս, ու ժպտում եմ, երկար ժպտում․․․

Ինչո՞ւ եմ ժպտում. զարմացած հարցնում եմ ինքս ինձ և քիչ նեղություն կրելուց հետո հիշում․․․

Դեռ քնելուց առաջ մի լավ ժպիտ խաղում էր սրտիս մեջ, հետո ընկավ աչքերիս մեջ։ Ես շտապով ճաշեցի և իջա պարտեզ։ Մի հարմար տեղ չէի գտնում պառկելու։ Առաջվա տեղերին էլ չէի հավանում. կարծես ամբողջ ամառանոցը կերպարանափոխված լիներ։ Բարձն ու պլետը ձեռքիս թափառեցի երկար ու վերջապես հեռավոր ծառուղիներից մեկում, որ չէր մաքրվում խոտերից, պառկեցի ծառի տակ ու այդ ժպիտը դեմքիս քնեցի։

Ահա նա էլ զարթնեց սրտիս խորքում. այդ պատճառով էլ մի ղողանջուն երգ գալարվեց, թրթռաց կրծքիս տակ ու կտրվեց։

Բավական է․․․

Երեկոյանում է։ Ծառերն ու ծաղիկներն իրենց ստվերներն ուղղում են դեպի արևելք։ Մեղմացող տապի հետ զգացվում է երեկոյան շունչը։

Երևի ծաղիկներն էլ քնել էին ինձ հետ ու երազել հով, զեփյուռ, լուսնկա գիշեր, այժմ էլ նենգ ժպիտով նայում են արևմուտք թեքվող արևին և ով գիտե ինչ են մտածում նրա մասին։

Լինեին մարդիկ ծաղիկների պես, մտածում եմ ես. սիրեին լույսը, բույր ու գեղեցկություն տային կյանքին, ամենքն էլ անխտիր․ նստեին մի հողի վրա, մի ձեռք խնամեր նրանց, մի անձրևով թարմանային, ոչ ոքի նեղ չէր լինի երկրի երեսին և ամենքն էլ տեղ կունենային ծլելու, ծաղկելու․․․

Հեռվից լսվում է երեխաներիս աղմուկը․ խաղում են։ Ահա մայրս և խոհարարուհին երևացին «մեզոնինի» պատշգամբում, իջան առաջին հարկի կտուրի վրա, այսօրվա լվացած բուրդն են հավաքում, երևի չորացել է արդեն, և զրուցում իրար հետ։

Մորս ռուսերեն խոսքերի պաշարը շատ աղքատիկ է, ուստի խիստ արագ շարժվում են զանազան ձևերով նրա ձեռքերը, որոնցով և լրացվում է խոսքերի պակասը։

Երեկ հյուրեր կային մեզ մոտ, նրանցից մեկն ասաց, որ մեր բնակած «մեզոնինում» հենց իմ սենյակում մի ամառ երկու ամիս ապրել է Մ. Ն․․․․-ը։

Երեկվանից այդ փոքրիկ, ցածլիկ սենյակը մի խորհրդավոր տեսք է ստացել իմ աչքում, նա այնտեղ քնել է, շրջել, մտածել․․․․

Այդ վաթսունական թվականների հայ քաղաքացին, իր «Ազատն Աստվածով․․․»։

Մտքիս անիվը հպարտ պտույտ է գործում դեպի հետ՝ անցյալը։

Սոցիալիզմի նվաճումներն արտասահմանում. Գերցեն, Օգարև, Բակունին և ազատամիտ հայը համամարդկային ցավը բուժողների փշոտ ճամփու վրա․․․

Որքան լավ է, որ եղել են արժանի մարդիկ։ Երբ մտածում եմ, թևեր է բուսնում ուսերիս վրա։ Ակնածությամբ կարկառում եմ թևերս ու շշնջամ աղոթքի պես. «Գալիս եմ, գալի՜ս․․․»։

Վերջին տարիների ապրումները մրրկում են հոգիս։ Վեր եմ նայում։ Մի՞թե այդ բուրդ հավաքող անգրագետ կինն է ծնել ինձ․․․ թափառում եմ ծառուղիներում. ամառանոցի մի ծայրում պարտիզպանի տնակի դիմացը մի հասարակ սեղանի շուրջ նստել է պարտիզպանուհին, հետն էլ երեք կին, ամենքն էլ մաքուր չթե հագուստներով, սպիտակ թաշկինակները գլխներին, սեղանի վրա դրած է մի մեծ շիշ օղի, թարմ վարունգներ, հասարակ երշիկ ու մեծ կտոր սև հաց։ Օղու մնացորդը, նրանց կարմրած դեմքերը ցույց են տալիս, որ հանդեսը վաղուց է սկսած։

— Երգենք,— աշխատանքից կոշտացած բռունցքը խփում է սեղանին նրանցից մեկը։

Շտապ դատարկում են լցրած բաժակները, թևով սրբում բերանները և հազալուց հետո սկսում։

Սկզբից խառը ճիչերը աղմկում են оդը, ապա համերաշխ ելևէջները պարզ ու հասարակ երգի դուրս են սահում նրանց հոգնած կրծքերից։ Լավ են երգում մալոռուսկաները. սիրում են երգը, երգում են միշտ ու գիտեն երգել, երգում են երկձայն և քառաձայն, առանց որևէ ձայնագրական կանոնների մասին տեղեկություն ունենալու, նրանց երգը հաճախ լսողություն է շոյում և թախիծ փռում իր շուրջը։

Շատ առավելություններ ունի ռուս կինը, ի՞նչ փույթ որ երբեմն նա իր կսկիծները թրջում է օղիով։

Ինձ նկատեցին հակառակ իմ ցանկության. արբած պարտիզպանուհին երգելով դիմավորեց ինձ։ Ես նստեցի պատի տակ, նստարանի վրա։

— Երգ շատ է սիրում,— ասաց նա իր հյուրերին և տվեց մի քանի չափազանցացրած տեղեկություններ իմ մասին։ Լսողները արբածի պարզ ժպիտով մի քանի անգամ նայեցին ինձ և մնացին գոհ։ Ապա մի բաժակ էլ դատարկելով սկսեցին երգել առանձին եռանդով մեծ ժողովրդականություն ստացած երգը.

«Солнце всходит и заходит, А в тюрьме моей тем-но-о...».

— Պետրովնա, դու միշտ հյուրասիրում ես ինձ այդ երգով,— ասացի ես երգից հետո։

— Սա շատ հարմար է,— պատասխանեց նա, սև հացի կտորի վրա աղ ցանեց և ծամելով նստեց մոտս։

— Ինչի՞ն է հարմար։

— Ձեր կյանքին․․․ Ձեզ․․․

— Չեմ հասկանում,— պատասխանեցի ես։

— Հիմա ասեմ, կհասկանաք։ Ահա մի ամիս է, որ ես նայում եմ ձեզ ու զարմանում. նստեցրել են ձեզ «մեզոնինում», ինչպես թռչունին վանդակի մեջ, կերակրում են, հոգ տանում, իսկ դուք ուտում, խմում․

ման եք գալիս վանդակի շուրջը, ո՛չ մեր օղին խմել գիտեք, ո՛չ ձեր կարմիր գինին և ո՛չ էլ երգել մեզ նման․․․

— Գիտեք ի՜նչ «սեղան են սարքում սրանք»,— դարձավ նա մյուսներին,— «օղի՜, գինի՜, խորովա՜ծ և քեֆ մինչև կես գիշեր։ Օտարները ուտում, խմում են․․․։ Սո՞ւտ եմ ասում,— դարձավ դեպի ինձ,— իսկ դուք սուս ու փուս նստում եք նրանց մոտ, կամ երեխայի նման ճոճվում ճոճանակի վրա։

Իմ ծիծաղից վշտացած գնաց նստեց կրկին սեղանի մոտ ու նորից աղմկեցին օդը «Ինձ ու իմ կյանքի հարմար» երգով.

«Не порвать мне, не разбить вас»...

— Հարկավոր է փշրել շղթաները,— նկատեց նրանցից մեկը և սկսեց հեծկլտալ։

— Ինչպե՞ս փշրել,— հայհոյեց մյուսը,— առանց դրան էլ ուժ չէ մնացել ինձ վրա. ահագին բանջարանոցի աշխատանքն ես եմ կատարում։

— Բանջարանո՜ցը․․․ մե՜ծ բան, բանջարանո՜ցը. իսկ եթե ամուսինդ հարբեցող լիներ,— առանց պատճառի պոռաց երրորդ կինը։

— Սպասեցեք, թողեք խոսքս վերջացնեմ, շղթաներս գիտե՞ք երբ են փշրում.— կանչեց պարտիզպանուհին մեծ դժվարությամբ ծխախոտը թղթի մեջ փաթաթելով։

— Ե՞րբ,— հարցրեց անտարբեր լացողը։

— Երբ որ սատանան գայթակղե,— խորհրդավոր կերպով ասաց պարտիզպանուհին, ճչաց և կողերը բռնելով անցավ առաջ. մյուս կանայք երերալով բարձրացան տեղից և սկսվեց սիրած պարը․․․

Մթնշաղը թևերը փռել էր օդի մեջ։ Թռչունները երեկոյան աղոթքն էին անում։ Ամառանոցներից լսվում էր երեխաների լաց, աղմուկ, սարքվող սեղաններից ամանների ձայն և բոլորովին արբած կանանց խռպոտ.

«Не порвать мне, не разбить вас»—ը։

1908