Հովհաննես Գրիգորյան. "Գիշերահավասար" գրքից, 2005թ

Հովհաննես Գրիգորյան (1945-2013)

Նոր տողից


Ծնվել եմ առավոտյան շուտ,
Գյումրվա մի աղքատիկ առավոտ:
Ինձ հետ ծնված քույրս մահացել է մի քանի ժամ հետո,
երբ օգոստոսի արևը վաղուց արդեն դուրս էր եկել
և անտարբեր նայում էր մեր մոլորված ընտանիքին,
որը մեկ խնդում և մեկ լալիս էր սրտակեղեք:
Հիմա մեր տանը ոչ ոք չի հիշում նրան,
քրոջս, որին ի՜նչ էին տեսել, ընդամենը մի քանի ժամ`
ետպատերազմյան մի կիսաքաղց առավոտ…
…Միայն ես չեմ կարողանում նրան մոռանալ, և երբեմն
վաղ առավոտյան արթնանում եմ սրտիս ցավից,
և թաց աչքերով մթության մեջ պառկած
օր առ օր վերհիշում եմ այն ինն ամիսները,
որ միասին ապրել ենք
մեր կյանքի լավագույն շրջանում…

***

Աշուն

Գույնզգույն ցելոֆանե դատարկ տոպրակներ են ֆռֆռում

օդում, և ի՜նչ անհեթեթ տոնականություն աշնան գունատվող

ու մտահոգ երկնքում: Հավաքարարներից շատ ավելի շուտ

քամին ազդարարեց աշխատանքային օրվա ավարտը

ամայացող շուկայում, ցնծություն առաջ բերելով ամեն ինչից

ուրախացող երեխաների հոգիներում: Եվ միայն

մուրացկաններն են հրաժարվում նայել երկինք, նրանք վաղուց

խզել են կապերը երկնքի հետ և անխոնջ քչփորում են

աղբակույտերը, քանի դեռ ամեն ինչ չէ, որ խառնվել է

հողին… Վերադարձիր:

Վերադարձիր հողին:

Ահա, բոլորովին առողջ երկու կարտոֆիլ, խնձոր`ընդամենը

մի անգամ կծած, մի զույգ գուլպա, որ մի թեթև կարկա-

տելուց հետո կարելի է որպես ձեռնոց օգտագործել մի

ամբողջ ձմեռային շրջան, և ամենակարևորը` հոգևոր

սնունդը, թերթերը, ավելի ճիշտ` ճմրթված ծվենները

թերթերի /չկորցնենք լավատեսությունը` կան գրեթե

ամբողջական հոդվածներ/, ու թեև հայտնի չէ` ո՞ր

ամսվա և ո՞ր օրվա թերթեր են, բայց  ի՞նչ կարևոր է,

չէ՞ որ դեմքերն ու անուններն են սովորաբար փոփոխվում,

մնացած ամեն ինչն անփոփոխ է, նույնիսկ տառասխալներն են

կրկնվում, անկապությունն ու սմքածությունը տողի…

Բայց դու վերադարձիր:

Վերադարձիր հողին:

Բայց եթե ընդամենը մի, գոնե վերջին անգամ, թեկուզ

աչքի պոչով նայես երկինք` կտեսնես երկնային ժամացույցի

սլաքը` կռունկների չուն, որ անշեղ թեքվում է դեպի աշուն,

կտեսնես ամպեր, ավելի ճիշտ` ճմրթված ծվենները

ամպերի, և կտեսնես, ի վերջո, ինչպես են ցելոֆանե

տոպրակները վերադառնում,- գունավոր, ինչպես երազները

մանկական, և դատարկ, ինչպես շշերը դատարկ, որ

հավաքել ես դեսից-դենից, որոնք սովորականի պես

կհանձնես դիմացի խանութ և սովորականի պես կստանաս

մի բաժակ պղտոր օղի… Եվ կում-կում ու սահուն կլինի

վերադարձը քեզ միակ սպասողին:

Հողին:

***

Հայաստան

Սա իմ երկիրն է – չափսերով այնպիսին,,

որ կարող եմ վերցնել հետս,
թե մի հեռու տեղ գնամ:
Փոքրիկ` ինչպես ծերացած մայր,
փոքրիկ` ինչպես նորածին զավակ,
իսկ քարտեզի վրա
ընդամենը արցունքի մի կաթիլ…
Սա իմ երկիրն է – չափսերով այնպիսին,
որ ազատորեն տեղավորել եմ սրտիս մեջ,
որ չկորցնեմ հանկարծ…

***

Գյուղը

Այստեղ մարդիկ փոքրամասնություն են կազմում

և երբեմն (շատ հազվադեպ) կարելի է տեսնել նրանց

կովերի, ոչխարների բազմության մեջ մտահոգ քայլելիս:

Եվ ծիծաղում են միայն այն ժամանակ, երբ փորձում ես

խոսել նրանց հետ արդարության մասին: Ծիծաղից

ուշագնաց են լինում, երբ ցույց ես տալիս ծառը և ասում ես`

տեսեք ի՜նչ գեղեցիկ է մայրամուտի ցոլքերի մեջ,

և պարզապես թավալվում են գետնին և մարում են`

քրքջալուց կուչ ու ձիգ գալով, երբ կարդում ես մի քանի

տող դասական պոեզիայից` սիրո և հավերժական

գեղեցկության մասին: Իսկ ընդհանրապես, մութն

այստեղ շուտ է ընկնում: Լույսերն հանգցրած ճաշում են`

համընդհանուր խավարը քերծելով ափսեներին քսվող

կոպիտ գդալների զգուշավոր խզզոցով: Իսկ

ընդհանրապես, մարդիկ այստեղ կարճ են ապրում,

մեռնելն այստեղ տղամարդուն վայել լուրջ գործ է

համարվում, ու թեև ճամփան մի թիզ է մինչև

գերեզմանատուն,- ամեն կերպ աշխատում են այն

երկարացնել` պտտվելով տների ու բակերի լաբիրինթոսում:

Պառկում են նրանք դագաղի մեջ` մտահոգ դեմքերով,

գլխարկները քաշած մինչև քթարմատը: Լուռ: Քարի պես

լուռ: Եվ միայն գերեզմանափոսի առաջ, երբ տեր հայրը

մեջքը քորելով սկսում է արագ-արագ խոսել սիրո,

արդարության և հավերժական գեղեցկության մասին`

երկրի վրա և հատկապես երկնքում, թեթև ժպիտ է

խաղում նրանց մազմզոտ ու գունատ դեմքերին, և

նրանք, ինչ-որ բան են ասում` շրթունքներն աննկատ

շարժելով… Ի՞նչ են ասում, էհ, հնարավո՞ր է բան

լսել կանանց բարձրաձայն լացի, հավերի կչկչոցի,

կովերի բառաչի և շների խառնիխուռն

հայհոյանքի միջից…

***

Եվ ուրիշ ոչինչ

Ես ասում եմ` չկա սեր ձեր սրտերի մեջ

Հեռուներից եկած մի մարդ, քայլիր, ահա,

այս բազմահարկ շենքերի արանքով, ապրիր այս

միակ կյանքը, որի նպատակն այսօր միայն

մեռնողներին է հայտնի: Տես դժոխքը երկրի վրա,

հիացիր ծծմբով լցված թուջե կարասների

ամրությամբ: Մատներդ տար մանրաքանդակների

վրայով և իմացիր, որ հին վարպետներն այստեղ

միշտ էլ ցանկալի հյուրեր են եղել, դեռ ավելին,

նրանք, շատ հաճախ, իրենց իսկ սարքած

կարասների մշտական բնակիչներն են հանդիսացել:

Փոքրիկ հարցազրույցներ անցկացրու մեղապարտների

հետ, կտեսնես, բառերն ինչպես են մեղրի նման

ծորում նրանց ճաքճքած շրթունքներից, և ժպիտը,

որ չի քայքայվում նույնիսկ ծծմբի մեջ, ժպիտը,

որը բավականին մեղմացնում է մարմնի տառապող

այն կեսը, որը խրված է ցավերի ու կսկիծների ծանր

հեղուկի մեջ: Ահա, հեռուներից եկած մի մարդ, որը

կանգնած է ավերակների մեջ և լռում է` կոտրված

ժպիտը դեմքին, ու թեև նրա ծնկները դողում են

ցավից, սակայն կարողանում է բարձրացնել երկու

ձեռքը, հասկացնելով, որ եկեք,

եկեք բազմահարկ քարանձավներից, մոտեցեք ինձ,

շոշափեցեք իմ մարմինը, տեսեք ձեր աչքերով,

թե ինչպես է հոգին անջատվում մսից, և տեսեք

ձեր աչքերով, ինչպես է ափիս մեջ ճաքճքվում

սիրտը, որից հեռանում է սերը,

և ինչպես է փոշի դառնալով ծորում մատներիս

արանքով, և տեսեք, ես էլ արդեն ընդամենը հող եմ,

հողի մի փոքրիկ բլուր:

Եվ ուրիշ ոչինչ:

***

Փողոցներով անցնում են կույր աղջիկներ

Փողոցներով անցնում են կույր աղջիկներ:

Նրանք գավազան ունեն ձեռքերին

և քայլում են քսվելով պատերին:

– Եթե դու ինձ սիրեիր,

ես քեզ կտայի քո կապույտ աչքերը:

Փողոցներում

առանց ամաչելու լալիս են բանաստեղծները,

նրանք գլուխները խոնարհել են,

իսկ կույր աղջիկները քայլում են

և չեն տեսնում նրանց:

– Ես քեզ կտայի քո կապույտ աչքերը,

և դու կտեսնեիր ինձ:

Փողոցներում

կամաց – կամաց իջնում են վարագույրները,

և կամաց-կամաց փակվում է բեմը,

և գլուխ տալով կամաց-կամաց

հեռանում են կույր աղջիկները,

և բանաստեղծներն են հեռանում,

և վարագույրը վերջնականապես իջնում է:

Վարագույրից այն կողմ լսվում է բարձրաձայն հեծկլտոց.

վարագույրից այն կողմ

բոլորովին ուրիշ աշուն է:

***

Նոր ժամանակներ

Նորից ավերակների քաղաքում… Վհատ ուրվականներ,

որոնք թափառում են խարխուլ ու փոշոտ երկնքի տակ:

Անխուսափելի հանդիպումներ հին ընկերների հետ,

շատերն առևտուր են անում, բայց ինձ հետ

խոսում են Վելասքեսի մասին: Մեկն իր

անձնական գրադարանն էր վաճառքի հանել,

և մայթի բազրիքին շարած գրքերի արանքում

չհասցրեց թաքցնել` տեսա նաև իմ գրքերը, որոնք

ժամանակին նվիրել էի նրան…Բացեցի առաջին

էջերը. խունացած մակագրություններ, ծանոթ

ձեռագրով. «Հարազատ ընկերոջս… սիրով` Հովհ.

Գրիգորյան»…

Գոնե սրանք ջնջեիր,- ասացի

Չէ,- մեղավոր ժպտաց,- այդպես ավելի լավ են վաճառվում…

…Յոթվերքից տարածվեցին ղողանջներն իրիկնամուտի

և ես գնացի թափառելու փողոցներով, ցատկոտելով

գերեզմանաքարերի արանքում, իսկ բոլոր շիրմա-

քարերի վրա մակագրված էին. «Հարազատ ընկերներիս…

սիրով` Հովհ. Գրիգորյան…»

***

Ամեն ինչ վերադառնում է

Ամեն ինչ վերադառնում է:

Սովորական պատմություն է` շուկայի ճանապարհին

տեսնել վաղուց մեռած հայրիկիդ, որ աշխատանքից

վերադառնում էտուն /անպայման շուկայով/, չի սիրում

դատարկ ձեռքերով տուն մտնել: Այլևս չես

զարմանում, երբ տեսնում ես, թե ինչպես է մայրդ

վախվխելով կտրում-անցնում փողոցը, երևի, էլի

սոցապից է գալիս, ուր ամեն հինգշաբթի գնում է

բողոքելու` թոշակը կտրելու համար.

Ամեն ինչ օրենքով է, – բացատրում են նրան,-

հանգուցյալներին թոշակ չի տրվում:

Աշոտ Երկաթն է, ահա, ուրախությունից գլխակորույս

վերադառնում Պարսկաստանից, ուր վաճառել էին

նրան, որպես մետաղի ջարդոն /պատմավեպերի

սիրահար հորեղբորս նախասիրած կերպարն է/,

իսկ հորեղբայրս մահացավ երկրաշարժից ընդամենը

մի քանի տարի հետո, Գյումրիում: Նրա ավագ որդին

Հյուսիսային Ամերիկայից հեռախոսով բանաստեղծու-

թյուններ էր կարդում իր հորինած, և մենք արտասվում էինք

հասկանալի պատճառներով… Ինչ խոսք, լացն ընդհան-

հապես շատ էր: Բայց ամենածանրը վերադարձի

լացն է, երբ ծնվում ես նորից: Դաժան է բաժանումը

հին հարազատներից, և  դեռ չգիտես, թե ի՞նչ

մարդիկ են քո այս նորերը, որ երջանկությունից

խենթացած տուն են տանում քեզ`

բարուրի մեջ ամուր փաթաթած…

***

Գեղարվեստական միջոցառում կանանց գաղութում

Աշուն է: Բանտարկյալների համար ոտանավոր կարդալու

լավագույն ժամանակը:

Ճերմակ ներկած դահլիճում հավաքված էին գույնզգույն

լաչակավոր մարդասպաններ, գողեր, ավազակներ…

Մի խոսքով, սովորական կանայք, որոնց կարելի է

հանդիպել ամենուրեք` փողոցներում, թատրոններում,

տոնավաճառներում, և հատկապես, ընտանեկան

հաճելի մթնոլորտում` հարազատներով շրջապատված:

Ոգևորված խոսում էի անկախությունից, ազատությունից,

բազմակուսակցությունից և հարաբերություններից միջազգային:

Նրանք ծափահարում էին խանդավառ և հետո խնդրեցին ինձ`

սիրային բանաստեղծություններ կարդալ, որոնց մեջ

խոսք չլիներ անկախության և հատկապես ազատության մասին:

Աշուն է: Բանտարկյալների համար սիրային և հատկապես

բաժանման բանաստեղծություններ կարդալու

լավագույն ժամանակը:

Եվ ահա, սեր իմ, ես հիշեցի քեզ և կարդացի մեր կարճատև

հանդիպման և երկարատև բաժանման, հեռավոր աշնան մասին,

երբ ծառերը սովորականից շուտ տերևաթափվեցին, և ես

թեթև հագնված հանկարծ խորացա ձյուն ու ձմեռվա մեջ

և այլևս չվերադարձա… Հուզմունքից խզված ձայնով

կարդում էի, և արցունքները գետի պես հոսում էին

աչքերիցս, և հանկարծ նկատեցի, որ բարձր, ձայնը

գլուխները գցած, առանց ամաչելու լալիս են նաև

գույնզգույն լաչակավոր մարդասպանները, գողերը,

ավազակները… Սովորական կանայք, որոնց, արդեն

գիտեք` որտեղ կարելի է հանդիպել…

Աշուն է: Առանց ամաչելու: Բարձր: Ձայնը գլուխը գցած

լաց լինելու լավագույն ժամանակը: